Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
De Broyl, zarrachalar 
o‘zini xuddi to‘lqindek 
va to‘lqinlar esa o‘zini 
zarrachadek tutishi 
mumkinligini ko‘rsatib 
berdi. 
Aloqador mavzular: 

 
Eynshteyn fotoelektr 
effektini tushuntirib 
beradi
  
(19-sahifa). 

 
Korpuskulyar-to‘lqin 
dualizmi
  
(27-sahifa). 

 
Ikkita tirqishlar bilan 
tajriba
 
(31-sahifa).
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
De Broyl to‘lqin 
uzunligi deb 
nomlanuvchi 
zarrachaning to‘lqin 
uzunligi mazkur 
zarracha impulsiga 
teskari proporsionaldir. 
Uni atom, yoki, 
molekula ham hisoblab 
chiqarish mumkin. 
Aslida, undan ham yirik 
obyektlar uchun ham de 
Broyl to‘lqin uzunligini 
aniqlasa bo‘ladi. Lekin, 
elementar zarracha 
to‘lqin uzunligi bilan 
taqqoslanganda, yirik 
obyektlarning de Broyl 
to‘lqin uzunligi massasi 
katta bo‘lgani sababli, 
payqab bo‘lmas darajada 
kichik bo‘lib chiqadi.
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Klinton Devisson
(1881-1958)
Amerika fizigi. Nikel 
kristallarida elektronlar 
difraksiyasini kashf 
qilgan.
Jorj Tomson 
(1892-1975)
Ingliz fizigi, metall 
folga orqali elektronlar 
difraksiyasini kashf 
qilgan.
Elektronlar 
difraksiyasi tasviri 
shuni 
ko‘rsatmoqdaki, ular 
o‘zini oddiy zarracha 
singari emas, balki 
to‘lqin kabi ham 
tutar ekan.

---

 

---

Ikkita tirqishlar bilan bajarilgan tajriba 
Plank va Eynshteyn tomonidan yorug‘likning
zarrachalar, ya’ni, fotonlar ko‘rinishida nurlanishi va 
yutilishi ko‘rsatib berilishidan rosa bir asr muqaddam 
Tomas Yung buning tamomila aksini ta’kidlovchi 
mashhur tajribasini o‘tkazgan edi. Agar, yorug‘lik 
nurini ikkita ingichka tor tirqishga ega bo‘lgan ekran 
tomon yo‘naltirib, ushbu ekranning ham ortiga yana 
bir ekran joylashtirilsa, mantiqqa ko‘ra, narigi – 
ikkinchi ekranda birinchi ekrandagi tor tirqishlardan 
o‘tib kelgan ikkita ingichka nur tushishi kerak xolos. 
Lekin, tajriba boshqacharoq narsani ko‘rsatib beradi. 
Ya’ni, tajribada, ikkinchi ekranda bir-biriga juda 
yaqin joylashgan bir necha yo‘l-yo‘l chiziqlardan 
iborat tasvir paydo bo‘ladi. Odatda, bir-biri bilan 
kesishayotgan to‘lqinlar o‘zini shunday tutadi. Lekin, 
yorug‘lik ikkinchi ekranga diskret fotonlar tarzida 
yetib 
boradi-ku?! 
Ikkita 
tirqish 
yordamida 
bajariladigan tajriba juda tomoshabop jarayon bo‘lib, 
u yorug‘likning xuddi to‘lqin kabi tarqalishi, lekin, 
zarrachalar bilan xuddi zarracha singari o‘zaro 
ta’sirlashishini yaqqol ko‘rsatib beradi. Boshqa 
zarrachalar uchun ham aynan shu tasdiq o‘rinlidir. 
Ikkita tirqishlar bilan ushbu tajribani elektronlar 
oqimi uchun ham takrorlab ko‘rilsa, unda ham shunga 
yaqin natija chiqadi. Agar, ekranga elektronlarni atiga 
bir donadan yo‘naltirilsa ham, baribir natijada 
interferension tasvir paydo bo‘ladi. Bundan kelib 
chiqmoqdaki, atiga bitta elektron ham o‘zini xuddi 
to‘lqin singari tutmoqda va uni faqat o‘zi bilan 
interferensiyalash mumkin xolos! Avvaliga bu tajriba 
Richard 
Feynman 
tomonidan 
taklif 
qilingan 
«faraziy» tajriba bo‘lgan. Keyinchalik, mazkur 
tajriba va uning xulosalari amaliyotda ham o‘z 
isbotini topdi.