Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
Avvalroq keltirib 
chiqarilgan formula 
bilan tanishish asnosida, 
Bor o‘zi ishlab chiqqan 
yangi atom modelining 
barqarorligini va undan 
fotonlar nurlanishi 
sabablarini tushuntirib 
bera oldi.
Aloqador mavzular: 

 
Ultrabinafsha 
halokati
 (15-sahifa); 

Bor atomi
  
(23-sahifa). 

Dirak tenglamasi
 
(56-sahifa). 
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Bor fizik Leon 
Rozenfeldga bu haqida 
shunday hikoya qilgan 
ekan: «
Men Balmer 
formulasini ko‘rishim 
bilan hammasini 
tushunib oldim... Men 
spektral formula haqida 
hech narsa bilmasdim. 
Keyin men uni ko‘rdim 
va tushundimki, vodorod 
spektrida hammasi juda 
oddiy ekan
...». Formula 
Bor o‘qiyotgan darslikda 
bo‘lgan va Bor uni 
baribir uchratishi kerak 
edi. Lekin, Xans bergan 
ko‘rsatmaga asosan, Bor 
ushbu formulaga alohida 
e’tibor qaratdi va atom 
nazariyasi taraqqiyotiga 
mislsiz ulkan hissa 
qo‘shdi.
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Iogann Yakob 
Balmer
(1825-1898)
Shveytsariyalik 
o‘qituvchi. Bazel 
universitetida ishlagan.
Leon Rozenfeld 
(1904-1974)
Belgiyalik nazariyotchi 
fizik.
Bir orbitadan boshqa 
orbitaga o‘tish 
jarayonida 
elektronlar 
spektrdagi muayyan 
chiziqlarga mos 
keluvchi energiya 
nurlantiradi.

---

---

Bor atomi 
1911-yilda Nils Bor o‘z vatanida maxsus 
stipendiya
ni qo‘lga kiritdi va malaka oshirish uchun 
Angliyaga yetib keldi. Bu payda fizika olamida, 
atomning qanday tuzilganligi haqidagi jumboq 
markaziy sahnaga chiqqan bo‘lib, hamma yetakchi 
fiziklar ushbu savol ustida bosh qotirmoqda edilar. 
Bor Manchesterga, Ernest Rezerford laboratoriyasiga 
yetib keldi va atomlarning Rezerford tomonidan 
kashf qilingan yadro bilan birgalikdagi modelini 
ishlab chiqishga kirishdi. Agar, basharti, elektronlar 
atom ichida bo‘lsa-yu, lekin, ular yadrodan tashqarida 
joylashsa, unda, elektronlarning qanday qilib yadroga 
qulab tushmasdan, aksincha, undan muayyan 
masofada barqaror turishini izohlab berish kerak edi. 
Bor avvaliga, elektronlar yadro bilan elastik bog‘lar 
bilan bog‘langan bo‘lsa kerak, Plank kvantlari esa 
o‘sha elastik bog‘larning tebranishlarining ko‘lami 
bilan cheklangan bo‘lsa kerak degan taxminga borib 
yurdi. Lekin bu taxmin o‘zini oqlamadi, chunki u 
kuzatish 
natijalari 
bilan 
muvofiq 
chiqmadi. 
Elektronlarning yadro atrofida harakatsiz (statik) 
joylashishini taxmin qiluvchi model allaqachon kun 
tartibidan 
olingan 
edi. 
Chunki, 
bu 
model 
elektronlarning barqarorlik sababini hech qanaqasiga 
izohlay olmasdi. Lekin, elektronlarning xuddi 
sayyoralar 
Quyosh 
atrofida 
aylangani 
kabi, 
o‘zlarining yadro atrofidagi orbitalarida aylanishini 
taxmin qiluvchi modelda ham, aynan barqarorlik 
sharti nima evaziga bajarilayotganini tushunib 
bo‘lmasdi. 
Muayyan 
orbita 
bo‘ylab 
harakatlanayotgan istalgan obyekt harakatida albatta 
tezlanish mavjud bo‘ladi. Tezlanish mobaynida esa, 
zaryadlangan 
zarracha 
o‘zidan elektromagnit 
nurlanish taratadi. Basharti, elektronlar ham yadro 
atrofida tezlanish bilan harakat qilsa, unda nurlanish 
chiqarish jarayonida elektron o‘z energiyasidan 
tobora mosuvo bo‘lib borardi va natijada, spiralsimon 
traektoriya bo‘ylab harakatlanib, oxir-oqibatda 
yadroga qulab tushishi kerak edi. Natijada, atom ham 
buzilib ketardi. Lekin, amalda bu narsa bo‘lmayapti 
va ko‘p elementlarning atomlari juda a’lo barqarorlik 
namoyish qilmoqda. Bor, yadro atrofidagi elektronlar 
faqat 
aniq 
belgilangan, 
qat’iy 
orbitalarda 
harakatlanishi va ular bir orbitada boshqasiga faqat 
«sakrab» o‘tishi mumkinligini ta’kidlovchi yangicha 
atom modelini taklif qildi.