19 ma’ruza. Atom tuzilishi reja: Atom tuzilishi

5. Borning kvant postulotlari.
Atom masshtabidagi hodisalarni tushintirish 
uchun yangi kvant fizikasi yuzaga keladi. Kvant fizikasi rivojlanishiga Bor tavsiya 
etgan postulotlar katta yordam beradi. Lekin Bor atomning izchil nazariyasini bera 
olmadi. Shu bilan birga, Bor klassik fizika qonunlarini ham shaksiz rad etgani 
yo’q. Yangi postulatlar klassik fizika yo’l qo’yadigan harakatlarga ba’zi 
cheklanishlar qo’ydi, xalos. Borning birinchi postulotiga ko’ra, atom sistemasida 
har biriga muayan E
n
energiya mos keladigan alohida statsionar yoki kvant 
holatlardagina bo’la oladi. Atom statsionar holatda yorug’lik chiqarmaydi.Bu 
postulat klassik fizikaga tamoman ziddir, klassik fizikaga ko’ra harakatlanayotgan 
elektronning energiyasi har qanday qiymatini qabul qilish mumkin. Bu postulat 
Maksvell elektrodinamikasiga ziddir, chunki unga muvofiq elektronlar 
elektromagnit tolqin chiqarmasdan ham tezlanish bilan harakatlanishi mumkin. 
Borning ikkinchi postulate, atom katta energiyali E
k
sitatsionar holatdan kam 
energiyali E
n
statsionar holatga o’tganda yorug’lik nurlanadi. Nurlangan fotonning 
energiyasi statsionar holatlar energiyasining farqiga teng bo’ladi: hν=E
k
- E
n
. 
R 
+e
-e
3-rasm

---

7 
Bunda nurlanish chastotasini shunday ifodalash mumkin.: ν = (E
k
- E
n
)/h . Nur 
yutganda atom yuqori energiyali statsionar holatga o’tadi. Ikkinchi postulat 
Maksvell elektrodinamikasiga ham ziddir, chunki bu postulatga ko’ra yorug’lik 
nurlanishi chastotasi elektron harakatining xususiyatlarini emas, balki atom 
energiyasining o’zgarishinigina bildiradi. Bor o’z postulatlarini eng oddiy atom 
sistemasi – vodorod atom nazariyasini yaratish uchun qo’lladi. Asosiy vazifa – 
vodorod nurlantirib chiqarayotgan elektromagnit to’lqinlarining chastotalarini 
topishdan iborat edi. Bu chostotalarni ikkinchi postulatdan foydalanib topish 
mumkin. Biroq buning uchun atom energiyasining statsionar qiymatlarini aniqlash 
qoidasini topish kerak edi. Bu qoida ham Bor postulati sifatida ilgari surildi (bu 
qoida kvantlash qoidasi deb yuritiladi). 
Vodorod atomining Bor taklif etgan modeli. Nuyuton mexanikasi qonunlari 
va mumkin statsionar holarlarni tanlab olishga imkon beruvchi kvantlanish 
qoidasini qo’llab Bor elektronning mumkin bo’lgan orbitalari raduslari hamda 
statsionar holatlarning energiyalarini hisoblashga erishdi. Orbitaning minimal 
radiusi atomning o’lchamini bildiradi. 4, a, b- rasmda statsionar holatlar 
energiyalarining qiymatlari vertikal o’qlar bo’yicha (eV-larda berilgan) 
ko’rsatilgan. 
Borning ikkinchi postulati statsionar holatlar energiyalarining ma’lum 
bo’lgan qiymatlariga ko’ra vodorod atomining 
nurlanishlar chastotasini hisoblashlar imkonini 
beradi 
Bor 
nazariyasi 
bu 
chastotalar 
qiymatlarining 
eksperimental 
miqdoriy 
qiymatlariga muvofiq kelishini ko’rsatadi. 
Vodorod atomi nurlanishlarining barcha 
chastotalari seriyalarning har bir atomining 
barcha yuqori energetik holatlaridan (katta 
energiyali holatlardan) energetik holatlarning 
biriga o’tishda hosil bo’ladi. Yuqori 
sathlardan 
birinchi 
uyg’ongan 
holatga(ikkinchi E
2
energetik sathga) o’tishlar hosil qiladi. 4- a rasmda bu o’tishlar 
strelkalar bilan tasvirlangan. Yorug’likning yutilishi uning nurlanishiga teskari 
jarayondir. Atom yorug’lik yutib yuqori energetik holatlarga o’tadi. Bunda atom 
yuqori energetik holatlardan quyi holatga o’tishda nurlangan chastotalarning xuddi 
o’zini yutadi. 4-b rasmda atomning yorug’lik yutib biror holatdan boshqalarga 
o’tishlari strelkalar bilan tasvirlangan.