Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

gajar
diýen etnonimi gadymy hazar diýen türki halkyň adynyň üýtgän 
görnüşi hasaplaýar.
GAZAK
Dürli türki taýpalaryň birleşmegi netijesinde Gazagystanyň we 
Orta Aziýanyň giň sähralarynda XV—XVI asyrlarda tutuş millet 
derejesine ýeten halka türkmen dilinde gazak, 
gazak
dilinde 
kazak
, orus 
dilinde 
kazah
diýilýär (orus kazaklaryndan tapawutlandyrmak üçin, 
orus dulindäki termin sowet döwründe kabul edildi). Maňgyşlakda we 
beýleki ýerlerde ýaşaýan türkmenleriň gazak halkynyň arasyna siňip 
gidişi ýaly, dürli taryhy döwürlerde gazaklaryň ululy-kiçili bölekleri 
hem türkmenleriň düzümine aralaşypdyr. Muny baýat, saryk, teke, hatap, 
änewli taýpalarynyň arasynda gazak atly urug-tireleriň duş gelýändigi 
hem tassyklaýar. Ýöne gazak diýen türkmen tireleriniň ählisini gazak 

---

94
halky bilen baglanyşdyrmak nädogry bolar, çünki türkmenlerde Gazak 
sözi erkek ady hökmünde ýörgünlidir. Diýmek, Gazak sözi tirebaşynyň 
ady bolup biler. Muňa mysal getirmek hem mümkin. Ýemrelileriň 
düzümindäki gazak tiresiniň ady XVIII asyrda Ahaldan Daşhowuz 
etraplaryna göçüp gelen taryhy şahsyň—Ugurly Gazagyň ady bilen 
baglanyşyklydyr.
Eýsem, gazak sözüniň manysy näme? Bu barada alymlaryň arasynda 
dürli pikirler bar. Şolaryň käbirini ýatlap geçeliň.
1. Etnonim “erkin”, “özbaşdak” manysyndaky gazak-kazak 
diýen türki sözden bolup, ol bu halkyň erkinligini, göçüp-gonup 
ýörmegi, özbaşdaklygy, hiç kime tabyn bolmazlygy söýýänligi bilen 
baglanyşdyrylýar. Käbir türki halklar (meselem, kaşgarlylar) öýlenmedik 
(erkin) ýigitlere kazak ýigit diýýärler. Bu pikiri rus kazaklarynyň ady 
hem tassyklaýar (rus kazaklarynyň we gazak halkynyň etnik atlary 
aslynda şol bir türki sözden emele gelipdir). Rus knýazlaryna boýun 
egmän, serhetiň çet-çemerelerine çykan ilata kazaklar diýlipdir.
2. Z.Ş. Nawşirwanowyň we käbir beýleki alymlaryň pikiriçe, gazak 
we kazak sözleri türki gaçak (ýagny han-beglere boýun egmän, öz ilinden 
gaçyp çykan) sözündendir.
3. Gazak alymy Aýtym Abdyrahmanowyň pikiriçe, gazak at iki 
bölekden durýar: gaz—gadymy taýpa ady we sak—Gazagystanyň 
territoriýasynda ýaşan gadymy saklaryň etnik ady.
Ýokardaky pikirleriň haýsynyň hakykata laýyk gelýändigine 
seretmezden, gazak we kazak diýen etnik terminler aslynda bir türki 
sözden emele gelipdirler.
GAZAN
Ärsarylaryň gara bölüminiň, salyrlaryň ýagyr we saryklaryň gojaly 
uruglarynyň düzüminde gazan diýen urug-tireler duş gelýär, hatda 
Garabekewül raýonynda şu urugyň ady dakylan