Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

hydyrili
diýen at köne çeşmelerde 
hyzyrili, 
hyzrili, hazrili
görnüşlerde z harpy bilen ýazylýar. Wolga boýunda 
Hazarystan diýen uly döwletiň düýbüni tutan hazarlaryň türkmenler 
bilenýakyn gatnaşykda bolanlygyny ýada salsak, onda hydyrili 
etnoniminiň “hazar ili” manysynda ýüze çykanlygyny bellemek bolar: 
hazar ili—hazyr ili—hyzyr ili—hydyrili (bu barada 
Hazar
makalasyna 
serediň).
HÄNDEKLI
Dänew we Farap raýonlaryndaky salyrlaryň düzüminde händekli 
diýen urug bolup, Farapdaky Händek obasyna hem onyň ady geçipdir. 

---

230
Händek
ýa-da 
handak
—gadymy oguz taýpasydyr. Arap alymy Idrisiniň 
şaýatlyk etmegine görä, ol X asyrda Ruz (Gyrgyzystandaky häzirki Çu) 
derýasynyň ýakasynda ýaşapdyr. Onuň galyndylary soňra salyrlaryň, 
goňratlaryň we beýleki taýpalaryň arasyna siňipdir.
Gadymy çeşmelerde 
handag
görnüşinde duş gelýändigini hazara 
alyp, käbir alymlar bu oguz etnonimini Oguz hanyň 5-nji ogly Daghanyň 
ady bilen baglanyşdyrýarlar (daghan—Haandag ili). Ýöne bu pikir bilen 
doly ylalaşmasak-da, adyň hakyky manysy barada häzirlikçe elimizde 
başga tutaryk ýok.
ÇAGATAÝ
Sakarlaryň hojainebeg bölüminde we Buhara oblastynyň Alat 
raýonynda ýaşaýan çowdurlaryň düzüminde çagataý atly tireler bar. 
Sakar çagataýlary 
çagataýbala
(“ýokarky çagataý”) we 
çagataýpaýan
(“aşaky çagataý”) diýen iki bölege bölünýär.
Çagataý
—Çingiz hanyň ikinji oglunyň adydyr. Oňa Mawerannahr, 
Jetiögüz we Gündogar Türküstan bölünip berilýär, bu giň ýurt Çagataý 
ulusy diýip at alýar, bu ýerde ýaşaýan ilata-da Çagataý türkleri 
diýipdirler. XIV asyrdan soň Çagataý ulusynyň aýtymy daralyp, ol diňe 
Mawerannahry (Amyderýa we Syrderýa aralygyny) öz içine alýar. Sakar 
we çowdur çagataýlarynyň hem aslynda Çagataý ulusynda ýaşandyklary 
üçin, olara şeýle at berlipdir (sakar çagataýlary 1780-nji ýyllar çemesinde 
Sakara Samarkant etraplaryndan göçüp gelipdirler).
ÇAÝY, GARAÇAÝLY
Ärsarylaryň bekewül bölüminiň 10 urugynyň birine çaýy (ça:ýy) 
diýilýär. Ýomutlaryň maşryk urugynyň düzüminde-de çaýy etnonimine 
duş gelinýär. Bu urugyň wekilleri Çärjew welaýatynyň Garabekewül, 
Daşhowuz oblastynyň Köneürgenç, Oktýabr, Täjigistanyň Jylyköl 
raýonlarynda, esli bölegi hem Owganystanda ýaşaýar.
Türki dillerde 
çaý
sözüniň “çeşme”, “derýa” ýaly manylaryndan 
ugur alyp, çaýy diýen etnik adyň manysyny “çaýly” ýagny “çeşmäniň 
(derýanyň) kenarynda ýaşaýanlar” diýip düşündirmek mümkin. Bu pikiri
Stawropol ülkesiniň Garaçaý-Çerkes awtonom oblastynda ýaşaýan 

---

231