Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

ikki tomonlama xususiyatga
ega: 
naflilik
va 
qiymat
(almashinuv 
qiymati). Xizmat ko‘rsatish sohasi mahsulotining bunday ikkita hususiyatga ega 
bo‘lishi xizmat ko‘rsatish jarayonida unga sarflangan mehnatning ikki yoqlama 
xarakteridan ya’ni, mehnatning aniq va abstrakt tavsifga egaligidan kelib chiqadi. 
Xizmatlar mahsulining nafliligi
unga sarflangan aniq nafli mehnat mahsuli 
ekanligidadir. Ma’lum bir samarali natijaga erishish uchun muayyan maqsadga 
yo‘naltirilgan aniq mehnat va shunga mos ravishda aniq turdagi ishlab chiqarish 
vositalari, ya’ni, binolar, asbob-uskunalar, energiya, yonilg‘i, xom-ashyo va shu 
kabilar sarflanadi. Bundan ko‘rinadiki, har bir xizmatning turi bo‘yicha barcha 
sarflar aniq mehnat va aniq moddiy-buyumlashgan shaklda amalga oshadi.
Xizmatlarni ikki toifaga bo‘lib o‘rganish mumkin. 1. Qiymatni yaratuvchi 
xizmatlar; 2. Qiymatni oshiruvchi xizmatlar.
Ayrim xizmatlar mehnat mahsuli sifatida moddiy-buyumlashgan shaklga ega 
bo‘lmaydi va aksariyat holatlarda ular ishlab chiqarish jarayonining o‘zidayoq 
iste’mol qilinadi. Masalan, vrachning bemorni davolashi, o‘qituvchining dars 
berishi, sartarosh va boshqa kasb egalarining ko‘rsatadigan xizmatlari, ijtimoiy 
ovqatlanish jarayonidagi xizmatlar o‘sha xizmat ko‘rsatilgan paytning o‘zidayoq 
iste’mol qilinadi va insonlarning extiyojini qondiradi. Bu yerda xizmatlarning 
ishlab chiqarilishi va iste’mol qilinish vaqti bir paytning o‘zida amalga oshadi. 
Bundan tashqari, xizmatlarning iste’mol qilinishi o‘zidan keyin ma’lum bir foydali 
natijalar qoldiradi. Masalan, bemor shifo topadi, savodsiz kishi bilimli bo‘ladi, 
pasajjir yoki yuk o‘z manziliga etadi, uy yoki kvartira ta’mirlanadi va hokazolar. 
Shunday qilib, aholining turli xildagi xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish 
jarayonida turli xil shakllardagi aniq mehnat va ishlab chiqarish vositalari 

---

63 
sarflanadi va evaziga samarali naflilikning turli xil shakllari yetkazib beriladi. 
Xizmat mahsulotining qiymati ko‘rsatilgan xizmatning samarali nafliligiga 
aylanadi.
Ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati xuddi moddiy buyumlashgan tovarlar 
qiymati kabi unga sarflangan jonli va buyumlashgan mehnat bilan ya’ni, ishlab 
chiqarish xarajatlari (ishchi kuchiga to‘langan ish haqi, ishlab chiqarish vositalari) 
va xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritayotgan ishchilar va xizmatchilarning 
qo‘shimcha mehnati bilan yaratilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati bilan 
belgilanadi. 
Xizmatlar qiymati huddi moddiy buyumlashgan tovarlar qiymati shakllangani 
kabi qo‘llanilayotgan vositalarga ishchi kuchiga sarflangan xarajatlar qiymati va 
qo‘shimcha mahsulot qiymatidan iborat bo‘lib, o‘z tabiatiga ega bo‘ladi va 
o‘zining xarakati jarayonida umumiqtisodiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi.
Tovar – “xizmat” boshqa tovarlar kabi o‘z ekvivalenti bo‘yicha pulga 
almashadi, ya’ni pul shaklidagi xuddi shunday qiymatga almashadi. U ham boshqa 
tovarlar kabi ikki yoqlama xususiyatga ega bo‘ladi.
Tovar – “xizmat”ning ikkiyoqlama tabiatini quyidagi 2.9-rasmda tez va oson 
tushunish mumkin: