|
Atsetonsiangidrinni aromatik aminlar bilan reaksiyalari
Adabiyotlarda bir qancha α-arilaminobutironitrillarning sintez qilish
uslublari keltirilgan. Ularda oldin ta’kidlab o‘tilganidek, reaksiya mahsulotining
unumlari to‘g‘risida birorta ham ma’lumot keltirilmagan. Ushbu birikmalar o‘z
molekulalarida aromatik halqa, NH va CN-guruhlarining mavjudligi ularni
kimyoviy sintez nuqtai nazaridan qiziqarli holatga olib keladi. Boshqa tarafdan
36
esa ushbu aminonitrillar α-aminokislotalarning nitrilli hosilalari bo‘lib ular u
yoki bu biologik faollikni namoyon qilishlari mumkin.
Biz aromatik aminlar sifatida anilin, o-, p-toluidin va p-anizidinlarni
ishlatdik.
Reaksiya quyidagicha boradi:
H
3
C
C OH
+
H
2
N
CH
3
CN
X
H
3
C
C HN
+
H
2
N
CH
3
CN
X
IX. X=H; X. X= o- CH
3
; XI. X = p - CH
3
; XIV. X= p - OCH
3
Ushbu reaksiyalarni alohida-alohida ko‘rib chiqamiz. Hammamizga
ma’lumki, anilinning asoslilik darajasi boshqa alifatik va aromatik aminlarga
nisbatan ancha past ko‘rsatgichga ega.
Shuning uchun ushbu aminni atsetonsiangidrin bilan o‘zaro reaksiyasi
nazariy jihatdan anchayin qiyin borishi kerak.
Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqib biz ushbu reaksiyaning borishiga
haroratning hamda reaksiya mahsulotining unumiga reaksiya natijasida ajralib
chiqayotgan suvni ta’sirini o‘rgandik. Reaksiyani toluol va benzol
erituvchilarida suvni haydash yo‘li bilan hamda suvni haydamasdan olib
bordik [99].
Reaksiya davomida ajralib chiqayotgan suvni reaksion aralashmadan
chiqarib yuborish reaksiya mahsuloti unumini 13-14% ga oshirar ekan. Bu esa
ushbu reaksiyani sxemada keltirilganidek qaytar reaksiya ekanligini ko‘rsatadi.
H
3
C
C OH + H
2
N
CH
3
CN
H
3
C
C HN + H
2
N
CH
3
CN
Olingan natijalar 2.3-jadvalda keltirilgan.
37
2.3 -Jadval
Erituvchi tabiatining va suvning reaksiya mahsulotining unumiga ta’siri
№
Amin
Siangidrin
Erituvchi
Harorat
Unum
г (моль)
г (моль)
°С
г
%
1 Анилин
5,3(0,058)
Ацетонциан-
гидрин
5,0(0,058)
EG
75-78
2,6
28
1* Анилин
5,3(0,058)
Ацетонциан-
гидрин
5,0(0,058)
EG
75-78
3,9
42
2 Анилин
5,3(0,058)
Ацетонциан-
гидрин
5,0(0,058)
EG
108-110
4,1
45
2 *
Анилин
5,3(0,058)
Ацетонциан-
гидрин
5,0(0,058)
EG
108-110
5,3
58
2.3-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, reaksion
aralashma haroratining ko‘tarilishi bilan reaksiya mahsulotining unumi ham
ortib borar ekan.
Anilin hosilalari (o-, p-toluidinlar, p-anizidin) ya’ni o‘zida elektronodonor
guruhlar tutuvchi aminlar bo‘lib, anilinga o‘xshab kuchsiz asos xossasini
namoyon qiladi lekin ularning asoslilik xossalari anilinga nisbatan kuchliroq
hisoblanadi.
Anilin bilan atsetonsiangidrinni o‘zaro rayeksiyasida erituvchi sifatida toluol
ishlatilganda reaksiya mahsulotining unumi yuqori bo‘lganligini inobatga olib,
boshqa aromatik aminlarni atsetonsiangidrin bilan reaksiyasini ham ushbu
ertuvchida reaksion aralashmani qaynash haroratida olib bordik. Reaksiyani ushbu
38
sharoitda olib borish shuni ko‘rsatdiki, reaksiya mahsulotlarining unumi yuqori
foizlarda olindi.
2.4-Jadval
α-Arilaminoizobutironitrillarning ba’zi bir
fizik-kimyoviy tavsiflari
Birikmalar
Unum, %
Т
суюқ.
, °С
R
f
Mol.
og‘irlik
Brutto
formula
IX
58
78-79
0.34
160
C
10
H
12
N
2
X
63
88-90
0.53
174
C
11
H
14
N
2
XI
69
73-74
0.49
174
C
11
H
14
N
2
XII
75
47-48
0.65
190
C
11
H
14
N
2
0
Olingan natijalarga asoslanib shuni xulosa qildikki atsetonsiangidrinni p-
anizidin va p-toluidin reaksiyasi natijasida tegishli aminoizobutironitrillarni
yuqori unumlarda olish mumkin ekan (unum 67-75 %), anilinga nisbatan. Bu
yerda asosiy omil bo‘lib aromatik aminlarning turli asoslik darajasini namoyon
qilishi o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Aromatik
amin
sifatida
o-toluidin
ishlatilganda
α-tolilamino-
izobutironitrilning unumi kam bo‘ldi, uning hosilalari hisoblangan - p-toluidin
va p-anizidinga nisbatan (2.4-jadval).
Shunga qaramasdan ushbu natija aromatik amin sifatida anilin
ishlatilgandagiga qaraganda yuqoriroq natija hisoblanadi. o-Toluidinni bunday
kimyoviy tavsifini uning o-holatda joylashgan metil guruhlarining fazoviy
joylashuvi bilan izohlash mumkin.
Sintez qilingan moddalarning IX-XII IQ-spektrlarini o‘rganish shuni
ko‘rsatdiki, ularda NH-guruhi yutilish spektriga mos keluvchi intensiv 3200-3328
sm-1 spektr chiziqlari, shuningdek CN-guruhi valent tebranishlari yutilish
39
spektriga mos keluvchi 2220-2229 sm-1 intensiv spektr chiziqlari mavjudligi
aniqlandi.
Ushbu moddalarning mass-spektrlarida intensivligi yuqori bo‘lmagan
molekulyar ionga mos keluvchi piklar N-(α-sianizopropil)anilinda (IX) 18% ni
tashkil etgan bo‘lsa, N-(α-sianizopropil)-p-anizidinda (XII) 28% ni tashkil etgan.
40
Do'stlaringiz bilan baham: | 
