|
2.4. Benzaldegidsiangidrinni turli aminlar bilan
reaksiyalarini o‘rganishda etilenglikolning roli
Hammamizga ma’lumki, orginik kimyo fanining nazariy asoslarida kimyoviy
reaksiyaning tezligiga ta’sir etuvchi omillar sifatida erituvchining roli yuqori
bo‘lishligi ko‘rsatib o‘tilgan. Ayniqsa, keyingi yillarda O‘zbekiston Мilliy
Universiteti Kimyo kafedrasi prof. H.S. Tojimuxammedov tomonidan ushbu
g‘oyaning nazariy va amaliy rivojlantirish bo‘yicha bir qancha samarali ilmiy
tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Ushbu bitiruv malakaviy ishning yuqorida keltirilgan bo‘limlarida biz
etilenglikolning turli xossalari va xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida, ayniqsa
kimyo sanoatida hamda shuningdek neft va gaz sahasida keng ishlatilishi to‘g‘risida
ma’lumotlar berib o‘tdik.
Etilenglikol shuningdek, organik kimyo fanining Organik sintez bo‘limida
ham shuningdek “Nafis organik sintez” fan tarmog‘ida ham keng miqyosda
20
ishlatiladi. Undan nafaqat kimyoviy reageng balki, kimyoviy reagshentlarning
reaksiyalarida erituvchi sifatida ham keng miqyosda foydalaniladi.
Biz ushbu bo‘limda o‘zimiz tomonimizdan olib borilgan ilmiy-tadqiqot
ishlarida etilenglikoldan erituvchi sifatida foydalanganmiz. Turli moddalar
ishtirokidagi reaksiyalarni olib borishda bir qancha organik erituvchilardan
foydalanganimizda ularning ishtirokidagi kimyoviy reaksiyalarda reaksiya
mahsulotining unumi ishlatilgan xom-ashyolarga nisbatan yuqori ko‘rsatgichni
tashkil etmagan va boshqa xususiyatlarni inobatga olgan holda erituvchi sifatida
etilenglikolni ishlatganimizda reaksiya mahsulotining yuqori unumlarda hosil
bo‘lishi kuzatildi.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda turli reaksiyalarda erituvchi sifatida
etilenglikolni ishlatdik.
Benzaldegidsiangidrin o‘zida aromatik haqa tutgan siangidrinlar birikmalar
qatoriga mansubligini inobatga olib uning turli aminlar bilan reaksiyalarini
o‘rganish bizda katta qiziqish uyg‘otdi.
Benzaldegidsiangidrin asosida sintez qilib olingan birikmalar turli xil α-
aminonitrillar olishda xom-ashyo sifatida ishlatilishi mumkin. Ular molekulasida
aromatik halqaning mavjudligi bunday birikmalarni ham kimyoviy nuqtai nazardan,
hamda ularni biologik faolligini o‘rganish jihatidan qiziqarli qiladi. Ushbu holatdan
kelib chiqib biz benzaldegidsiangidrinni turli xil aminlar (birlamchi va ikkilamchi
alifatik, hamda aromatik) reaksiyalarini o‘tkazdik.
Ularning o‘zaro reaksiyasini turli xil erituvchilarda va aminlarning tabiatidan kelib
chiqib har xil haroratda olib bordik.
Olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, benzaldegidsiangidrinni birlamchi va ikkilamchi
alifatik aminlar bilan o‘zaro reaksiyasida erituvchining tabiati reaksiya mahsulotining
unumiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmas ekan.
Benzaldegidsiangidrin birlamchi va ikkilamchi alifatik aminlar ya’ni metil- va
etilaminlar bilan o‘zaro yengil reaksiyaga kirishadi. Olingan reaksiya mahsulotlari α-
21
metil- va α-etilaminofenilatsetonitrillar (XV, XVI birikmalar) adabiyotlarda ma’lum
[102], shunga qaramay biz ularni biologik faolligini o‘rganish maqsadida ularni
sintezini amalga oshirdik.
Shuni ta’kidlash kerakki, reaksiya xona haroratida juda yengil borib reaksiya
mahsulotlarini yuqori unumlarda olishga mavaffaq bo‘ldik.
C OH + NH
2
CH
3
CN
R
C
CH
3
CN
NH
R
+H
2
O
XIII. R=CH
3
; XIV. R=C
2
H
5
Hammamizga yaxshi ma’lumki, ikkilamchi alifatik aminlarning (dimetilamin,
dietilamin) asoslilik darajasi birlamchi aminlarning asoslilik darajasiga nisbatan
yuqoridir.
C
N
R
1
+ H
2
O
H
CN R
1
C
OH + R
1
H
CN
NH
R
XV. R=R
1
= CH
3
; XVI. R=R
1
= C
2
H
5
Shuning uchun ular benzaldegidsiangidrin bilan juda oson reaksiyaga
kirishishlari hamda reaksiya mahsulotlarining unumi ham ularga nisbatan yuqori
foizlarda chiqishi kerak.
Oldingi bo‘limlarda qayd etilganidek, atsetonsiangidrinni ikkilamchi siklik
tuzilishga ega bo‘lgan, ya’ni piperidin va morfolinlar bilan o‘zaro reaksiyasi xona
haroratida olib borilganda yaxshi natijalarni bermadi.
Biz tomonimizdan olib borilgan izlanishlar ham bu holatni tasdiqladi, ya’ni
reaksiyani borishi juda qisqa vaqt davom etdi (bir necha minut davomida), reaksiya
mahsulotlari ham yuqori unumlarda hosil bo‘ldi (qarang 2.5-jadval).
2.5-jadval
22
Ba’zi bir almashingan α-aminofenilatsetonitrillarning fizik-kimyoviy tavsiflari
Бирикма-
лар
Унум
%
Т
суюқ.
ёки
Т
қай.
, °С
R
f
Мол.
оғирлик
Брутто
формула
XIII
89
126-128
(10 мм сим. уст.)
0.63
146
C
9
H
10
N
2
XIV
93
138-140
(10 мм сим. уст.)
0.72
160
C
10
H
12
N
2
XV
88
118-120
(10 мм сим. уст.)
0.53
160
C
10
H
12
N
2
XVI
95
140-142
(10 мм сим. уст.)
0.58
188
C
12
H
16
N
2
XVII
83
56-58
0.82
200
C
13
H
16
N
2
XVIII
86
64-65
0.87
202
C
12
H
14
N
2
0
XIX
88
108-110
0.75
290
C
18
H
18
N
4
Oldingi bo‘limlarda qayd etilganidek, atsetonsiangidrinni ikkilamchi siklik
tuzilishga ega bo‘lgan, ya’ni piperidin va morfolinlar bilan o‘zaro reaksiyasi xona
haroratida olib borilganda yaxshi natijalarni bermadi. Ushbu reaksiyani benzol
erituvchisida, erituvchining hamda reaksion aralashmani qaynash haroratida reaksiya
natijasida ajralib chiqayotgan suvni haydash yo‘li bilan olib borganimizda reaksiya
mahsulotining unumi yuqori foizlarda olindi.
Ushbu olingan natijalarni hisobga olib benzaldegidsiangidrinni yuqorida qayd
etilgan aminlar bilan reaksiyalarini reaksion aralashmani qaynash haroratida olib
bordik; biz tomonimizdan shu narsa aniqlandiki reaksiyani ushbu sharoitda olib borish
reaksiya mahsulotining unumini 83-86% gacha oshirar ekan [101].
23
C OH +
CN
C
CN
H
+ H
2
O
X
HN
X
N
XVII. X=CH
2
; XVIII. X=O
H
Ushbu reaksiyani yuqori haroratda bo‘lmasada lekin yuqori unumlarda
reaksiya mahsulotini hosil qilishini reaksiya uchun olingan aminlarning asoslilik
darajasining nisbatan yuqoriligi bilan izohlash mumkin.
Olingan birikmalarning XIII-XVIII IQ-spektrida nitril guruhi valent
tebranishlari yutilish spektrlaridan (2223-2226 см
-1
) tashqari, NH-guruhi valent
tebranishlariga mos keluvchi 3260 -3328 см
-1
yutilish spektrlari ham mavjudligi
aniqlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
