Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

depression voronka deb ataladi. (19.10-rasm). Yer osti suvini quduqdan
nasoslarlar orqali chiqarilguncha bo‘lgan sathi — statik, suvni quduqdan
chiqargandan keyingi paydo bo‘lgan sathni dinamik yoki quduqning ish
sathi deb, quduqdan ma’lum vaqt birligida so‘rib chiqarilayotgan suv
miqdorini esa quduqning suv sarfi yoki debiti deb yuritiladi. Amaliyotda
yer osti suv sarfini bilish xalq xo‘jaligi obyektlarini suv bilan ta’minlashda
katta ahamiyatga ega. Buning uchun vertikal va gorizontal suv chiqa-
rish inshootlariga oqib keladigan suv oqimi sarfini bilish lozim bo‘ladi.

---

2 5 3
Ma’lumki,  mukammal  bo‘lgan  quduqlarga  kelayotgan  suv  oqimi-
ning sarfi to‘g‘ri chiziqli filtratsiya qonuniga binoan
Q =F K
f
J
teng ga.
Agar  depression  voronkaning  y,  x  nuqtalari  o‘rnini  (19.11-rasm)
to‘g‘ri burchakli koordinatlar sistemasida olib,  y nuqtadan ordinatlar
o‘qi bo‘ylab silindr chizsak, bu silindrning kesim yuzi quduq tomonga
yo‘nalgan va quduq o‘qidan x masofadagi grunt suvlari oqimining kesim
yuzi
F = 2
p xy
bo‘ladi.
Bu  kesim  yuzi  orqali  quduqqa  oqib  kelayotgan  suv  sarfi  bosim
gradiyenti 
dy
dx
J

 bo‘lganda
f
2
dy
dx
Q
xyK


bo‘ladi.
19.11-rasm.  Grunt quduqlardan  suvni  so‘rib  olish  jarayonida  suv  sarfini  (debetini)
aniqlash  sxemasi  (M.V.Sedenkodan).

---

2 5 4
Bu ifodada o‘zgaruvchilarni ajratib, uni I kesimdan II kesimgacha
bo‘lgan oraliqda integrallansa (19.11-rasm), quyidagiga ega bo‘lamiz:



2
2
1
1
2
x
y
x
y
Q
dx
K
x
ydy

,


2
1
2
2
2
1
2
ln
x
Q
K
x
y
y

.
Tenglama  mukammal  quduqlardan  suvni  so‘rib  olish  jarayonidagi
egrilik depressiya tenglamasi bo‘lib, 1968-yil Dyupon tomonidan ama-
liyotga kiritilgan (Sedenko, 1979).
Tenglamada x
1
=r (quduqqa o‘rnatilgan filtr radiusi), x
2
=R (depressiya
voronkasining radiusi), y
1
=h (suv o‘tkazmas qatlamdan yuqoridagi suv
ustunining balandligi), y
2
=H (suv o‘tmas qatlamdan boshlab hisoblangan
suvning balandligi) deb olinadigan bo‘lsa, mukammal quduqlarga oqib
kelayotgan yer osti suv sarfini aniqlash formulasi hosil bo‘ladi:
2
2
ln
ln
H
h
R
r
Q
K




.
Quduqdagi suv sathining S qiymatiga kamayishini (pasayishini) va
H
2
- h
2
=(2H - S)S  ekanligini  hisobga  olinadigan  bo‘lsa,  unda



(2
)
ln
ln
H S S
R
r
Q
K

bo‘ladi.
Yuqoridagi formulani amaliyotda ishlatilishini yanada qulaylashti-
rish maqsadida, undagi natural logarifmni o‘nli logarifmga keltirilib, 
p
o‘rniga uning qiymati qo‘yilsa, formula quyidagi ko‘rinishga keladi:
(2
)
ln
ln
1,366
H S S
R
r
Q



.
Formulada: Q — suv sarfi, m
3
/sut; H — suvli qatlam qalinligi, m;
h — dinamik sath, m, taxminan 0,5—0,7H ga teng (Y. Ergashev, 1990);
r — quduq radiusi, m; R — ta’sir radiusi, m; K — filtratsiya koeffitsiyenti,
m/sut.
Devorlaridan suv o‘tkazadigan, tubidan suv o‘tmaydigan mukam-
mal bo‘lmagan inshootlar uchun yer osti suv sarfini aniqlashda quyida-
gi formula qo‘llaniladi (Bogomolov, 1966):
2
2
(
)
2
ln
ln
K
H
h
t
h t
R
r
h
h
q








,
bu yerda: h — quduqdagi suvning aktiv zona chegarasining pastki qis-
midan, ya’ni quduqning suv bilan ta’minlaydigan suvli gori-

---

2 5 5
zontning pastki qismidan boshlab hisoblangan dinamik sath
balandligi, m;
t — quduqdagi suv ustunining balandligi,m;
q — quduqning suv sarfi, m
3
/sutka.
Amaliyotda  quduqlarning  solishtirma  yoki  qiyosiy  suv sarfi  degan
iboralar ishlatiladi.
Quduqlarning solishtirma suv sarfi deganda quduqdagi suv sathining
suvni nasos orqali so‘rib olish jarayonida har bir metrga pasayishidagi
sarfi (q) tushuniladi va quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi:
1. Bosimsiz suvlar uchun:
(2
)
ln
ln
K
H S
R
r
q




 m
3
/sutka.
2. Bosimli suvlar uchun:
2
ln
ln
K m
R
r
q




 m
3
/sutka.
Yuqoridagi  formulalarda  keltirilgan  depression  voronkaning  ta’sir
radiusi (R) I. P. Kuskinning quyidagi
R = 1,95Q HK
formulasi yordamida yoki V. S. Ilin (1935) formulasi bilan aniqlanadi:
0
0
(2
)
3
S
H S
HJ
R


.
Bosimli suvlar uchun u quyidagi formulani taklif etgan:
S
J
R 
.
Bu  formulalarda  S,  S
0
  —  quduqdagi  suv  sathlarining  pasayishi
(S =H-h),  m;  H  —  yer  osti  suv  ustunining  balandligi,  m;  K  —  fil-
tratsiya koeffitsiyenti m/sutk; J — gidravlik nishablik.
Quduq solishtirma suv sarfi miqdori (q)ning o‘zgarishga qarab, ta’sir
radiusi R qiymatini taqriban aniqlasa ham bo‘ladi (19.4-jadval).
19.4-jadval