Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

«PEDAGOGIKA» VA «UMUMIY  PSIXOLOGIYA» 
FANLARINIINTEGRALLASH
«Pedagogika»  -   lotincha  so 'z   b o ‘lib,  «peda»  -   bola,  «logika»  esa 
yetaklash,  y a ’ni  bola  yetaklash  degan  m a’noni  bildiradi.  U m um iy  qilib 
aytganda,  tarbiya  haqidagi  fandir.  Tarbiya  bu  ijtim oiy  hayotning  zaruriy 
hodisasi  hisoblanadi.  B undan  ko'rin ib   turibdiki,  pedagogika  fani  o ‘sib 
kelayotgan  yosh  avlodni  yetuk  inson  qilib  tarbiyalash  uchun  ta ’lim- 
tarbiyaning  m azm uni,  um um iy  qonuniyatlar  va  am alga  oshirish  y o ‘llarini 
o ‘rgatuvchi  fan  hisoblanadi.  Pedagogikaning  tarbiya  sohasidagi  obyekti 
o ‘sib  kelayotgan  yosh  avlod  boMganligi  uchun  pedagogika  insonni 
o ‘rganuvchi fanlar bilan ham  bogManadi.  Bular: um um iy anatom iya va odam  
fiziologiyasi,  ayniqsa  bolalarning  anatom iyasi  va  fiziologiyasi,  pedagog- 
larning  yosh  anatom iyasi  va  fiziologiyasi  pedagogikaga  yaqin  b o ‘lgan 
fanlardir. Pedagogika um um iy psixologiya, bolalar psixologiyasi, pedagogik 
va  ijtim oiy  psixologiya  bilan  cham barchas  b o g ‘langandir.  Shuningdek, 
pedagogika  um um iy  va  m aktab  gigiyenasi,  psixogigiyena  sohasidagi  ilmiy 
m a ’lum otlarga  tayanadi.  Pedagogika  ijtim oiy  fanlarga  ham   yaqindir.  U 
falsafa,  ekonom ika,  sotsiologiya,  etika,  estetika  kabi  fanlarning  m a’lum ot- 
laridan  keng  foydalanadi.  Dem ak,  pedagogika  v a  um um iy  psixologiya
250

---

boshqa fanlarga qaraganda k o ‘proq bir-birlari bilan b o g ‘langan. M isol uchun 
«Pedagogika»  darsligidagi  III  bob  «Bola  shaxsining  rivojlanishi,  tarbiyasi 
va  kam oloti»  m avzusida  quyidagilar  bayon  qilingan.  0 ‘sib  va  rivojlanib 
ke-layotgan  inson  tarbiya  obyekti  hisoblanadi.  Insonning  hayoti  davom ida 
rivojlanish  jarayoni  davom  etadi.  Inson  turli  o ‘zgarishlarni,  jism oniy- 
psixik,  m iqdor va  sifat  o ‘zgarishlarni  o ‘z  hayoti  davom ida  kechirib  boradi. 
O dam zodda  b o ‘ladigan  jism oniy  o ‘zgarishlarga  uning  b o ‘yining  o'sishi, 
vaznining  o g ‘irlashib  borishi,  suyak  va  m ushak  tizim lari,  ichki  organlari, 
shu  bilan  birga asab tizim larining o ‘zgarishi  kiradi.
Irsiyat  -   bu  genetik  dasturda  berilgan  sifatlar  va  xususiyatlarning  ota- 
onalardan  bolalarga  o ‘tishidir.
M uhit  deganda  kishiga  ta ’sir  etadigan  tashqi  voqealarning  y ig ‘indisini 
tushunam iz.  Bunga  tabiiy  muhit  (geografik),  ijtim oiy  m uhit,  oila  muhiti  va 
boshqalar kiradi.  Ular bolalarning  rivojlanishiga alohida  ta’sir etadi.
Tarbiya -  biror m aqsadga qaratilgan jarayon, u doim o m uayyan dasturga 
ega b o ‘ ladi va buning uchun m axsus vakolatga ega b o ‘ Igan kishilartom onidan 
am alga  oshiriladi.  H am m am izga  yaxshi  m a’lumki,  bolaning  layoqatini 
rivojlantirish,  qobiliyatli  bolaga  aylantirish  va  hayotga  mos  qilib  o'stirish 
uchun  k o ‘p  m ehnat  qilish  kerak.  M axsus  m uassasalarda  tarbiyachining 
rahbarligida  am alga  oshiriladigan  tarbiya  jarayoni  yetakchi  hisoblanadi. 
C hunki, tarbiya bu muhit ta ’siri bera olm agan fazilatlarni o'zlashtirib,  bilim, 
m a ’Iumot  egallashiga  zamindir.  Tarbiya  tufayli  tu g ‘ma  kam chiliklarni  ham 
o ‘zgartirish mum kin. M asalan, ko'rlar, gunglar ham o ‘qitilib so g ‘lom kishilar 
qatoriga tayyorlanadi. 0 ‘qituvchi-tarbiyachilar o'quvchilarning barcha yosh 
davrlari jism oniy  va  ruhiy  taraqqiyotlaridagi  o ‘zgarishlari,  ularning  o 'zig a 
xos  xususiyatlari  to ‘g ‘risida  yetarli  m a’lum otga  ega  bo'lishlari  lozimdir. 
Bu  m a’lum otlar  o ‘qituvchining  b a’zi  m asalalarini  ijobiy  hal  qilish  uchun, 
o'quvchilarga  pedagogik ta ’sir o4kazish  rejasining tuzilishi  uchun  zarurdir. 
Endi  «U m um iy  psixologiya»  darsligi  bilan  solishtirib  ko ‘ramiz.
«Psixo»  -   jon,  ruh,  «logos»  -   fan,  y a ’ni  psixologiya  ruh  haqidagi 
fandir.  U  kishining  ichki  ruhiy  dunyosini  o'rganuvchi  fandir.  Psixologiya 
fani  taraqqiyotiga  eram izdan  avval  yashagan  Aristotel  asos  solgan.  Hayot 
sezgidan  boshlanadi.  Biz  tashqi  voqeaiarni,  hodisalarni  sezgilar  orqali 
qabul  qilam iz,  faqat  sezib  qolmay,  ularni  butun  holida  idrok  etamiz.  N arsa 
va  hodisalar  haqida  fikr  yuritam iz,  gapiram iz,  bu  esa  tafakkur  va  nutq 
jarayo nlariga  bogMiq.  K o ‘rgan,  bilganlarni  eslaym iz -  bu  xotira.  Insondagi 
bilish  jarayonlariga  sezgi,  idrok,  tasavvur,  tafakkur,  xotira,  xayol,  nutq, 
his  -tu y g ‘u  va  iroda  kabi  psixik jarayonlar  kiradi.  A na  shu jarayonlarning 
faollashishi  yoki  susayishi  psixik  holatlar  deyiladi.  Ularga  quvnoqlik, 
xursand  boMish,  g ‘azabianish,  uyalish,  nafratlanish,  parishonlik  va  q o ‘rqib
251

---

ketish  kiradi.  Insonning  psixik  xususiyatlariga  xarakter,  qobiliyat  va 
tem peram ent  kiradi.  P sixologiya  fani  yuqorida  sanalgan  psixik jarayonlari, 
psixik  holatlar  va  psixik  xususiyatlam i  o ‘rgatadi.  U  quyidagi  tarm oqlarni 
o ‘z ichiga oladi:
1.  U m um iy  psixologiya.
2.  Eiolalar psixologiyasi (bu kichik m aktab yoshdagi,  o ‘rta,  katta m aktab 
yoshidagi  o ‘quvchilar bilan  sh u g ‘ullanadi).
3.  T a’lim  psixologiyasi  asarlari.
4.  Pedagogika  psixologiyasi.
5. Tibbiyot psixologiyasi.
6.  Kosm os  psixologiyasi.
7.  Sud  psixologiyasi.
8.  Savdo  psixologiyasi.
9.  H arbiy  psixologiya.
10.  M axsus  psixologiya.
11.  Sport psixologiyasi.
Yuqorida  aytib  o'tilganlarning  barchasi  hozirgi  zamon  psixologiya-sining 
bir qancha fanlar bilan  chambarchas  bogiiqligidan  dalolat  beradi.  U filosofiya 
fanlari,  tabiiy  fanlar,  ijtimoiy  fanlar  o ‘rtasida  joylashgan  va  katta,  oraliq 
m avqeyiga  ega  bo‘lgan  fandir.  «Umumiy  psixologiya»  dasturidagi  «Shaxs», 
y a ’ni «Psixologiyada shaxs tushunchasi» mavzusini ko‘rib chiqa-miz,  umumiy 
maqsadrii  ko ‘zlash,  y a’ni  ehtiyojlar,  qiziqishlar,  qobiliyatlar,  asosiy  ehtiyojlar 
asosida vujudga keladigan maqsadlar,  intilishlar,  motivlar har bir kishi  shaxsini 
xarakterlab beradi. A na shu ko‘zlangan m aqsad kishini faol  bo'lishga, atrofdagi 
muhitga  muayyan  munosabatni  bildirishga  undaydi.  Shaxsning  ko‘zlangan 
maqsadi ehtiyojlar, y a ’ni odam biror bir narsaga zaruriyat sezishi ta ’sirida tarkib 
topadi.  Ehtiyojlar  kishi  organizmining  ovqat,  kiyim-kechak,  uy-joy,  harakat 
qilishi,  dam  olish  va  boshqalarga  bo‘lgan  talabini  bajarishi  zarur.  Shu  talablar 
bilan  bog'liq  biologik  ehtiyojlar  va  ijtimoiy  ehtiyojlar  bo‘ladi.  Ehtiyojlar  his- 
hayajon bilan mahkam bog:lan-gandir.