O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

kontsentratsiya
(mujassamlashuv) hozirgi 
sharoitda keskin o‘zgaradi. Bunday o‘zgarish bevosita yoki sof holdagi ishlab chiqarish 
mujassamlashuviga ham, shuningdek, uning hududiy shakliga ham taalluqlidir. 
Ma‘lumki, ilgari yirik sanoat korxonalarini qurish an‘ana bo‘lib qolgandi. Xuddi shunday 
ulkan korxonalar bizning respublikamizda ham qurilgan edi. Hozirgi kunda bunday ishlab 
chiqarish mujassamlashuvi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar jiddiy tus olmoqda. CHunonchi, 
«Ishlab chiqarishni hudud bo‘ylab planli va proportsional rivojlantirish va joylashtirish» 
bo‘yicha sotsialistik tuzumdagi tamoyil o‘z kuchini yo‘qotish bilan bir xil yo‘nalishdagi sanoat 
korxonalari ko‘pgina viloyatlarda qurila boshlandi (avvallari bunday korxonalar faqat ayrim 
joylarda bo‘lardi, xolos). Buning asosida o‘ziga xos hududlararo erkin va sog‘lom raqobat 
vujudga keldiki, bu ham bozor munosabatlariga tegishli bo‘lgan belgidir.
Biroq, bunday raqobat muhitini shakllanishi natijasida mavjud yirik korxonalarni xom 
ashyo bilan to‘la va o‘zluksiz ta‘minlash tartibi biroz bo‘zildi. Oqibatda, ko‘pgina sanoat 
korxonalari, ayniqsa, yengil va oziq-ovqat sanoati tegishli xom ashyo bilan yetarlicha 
ta‘minlanmagan va shu bois ular to‘la quvvat bilan faoliyat ko‘rsatmayaptilar. Og‘ir sanoatda 
esa bunday hol, asosan, gorizontal iqtisodiy aloqalarning bo‘zilishi, kerakli xom ashyo va 
dastgohlarning yetishmasligi sababli sodir bo‘lmoqda. Binobarin, kelajakda tarmoqlararo va 
rayonlararo iqtisodiy integratsiya sharoitlariga ham e‘tibor berish kerak. 
O‘tish davrida 
ixtisoslashuv
 
ham o‘zgacha kechadi. Bunda avvalgi tor ixtisoslashuv, 
«monopoliya»ga, yakkahokimlikka barham beriladi, detal (qism) va texnologik ixtisoslashuv 
kamayib, predmet ixtisoslashuv rivojlanib boradi. Demak, o‘tish davrida hududiy mehnat 
taqsimoti, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish printsiplari ham o‘zgaradi, eng muhimi –qaer 
nimani ishlab chiqarishi, nimaga ixtisoslashuvi bozor, talab bilan bog‘liq bo‘lib qoladi.
Ma‘lumki, sobiq «Umumittifoq mehnat taqsimotida» har bir respublika asosan bir yoki 
ikki maxsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan edi, o‘zi jahon bozoriga bevosita chiqa olmasdi. 
O‘sha davrda respublikalar xo‘jaligi nihoyatda bir-biriga bog‘liq, integratsiyalashgan edi. Aytish 
mumkinki, Ittifoq parchalangandan so‘ng aynan ana shunday holat talaygina qiyinchiliklarga 
sabab bo‘ldi: har bir respublika o‘zining oldingi «bir yoki ikki» mahsuloti bilan qoldi, siyosiy 
mustaqillikka iqtisodiy mustaqillik qiyinchiliklar to‘g‘ri kelmay qoldi. Bu esa sobiq ittifoqdosh 
respublikalarda o‘tish davrini, ayniqsa, uning boshlang‘ich yillarini ancha og‘ir kechishiga olib 
keldi.
Hozirgi kunda ixtisoslashuv faqat respublika miqyosida emas, balki alohida hududlar, 
mintaqalar ehtiyojidan, mahalliy va mintaqaviy bozor talablaridan ham kelib chiqqan holda 
amalga oshirilmoqda. Masalan, ilgari butun O‘zbekistonda shisha idishlar Toshkent viloyatining 
faqat Iskandar shaharchasida ishlab chiqarilar edi. Endi esa bunday mahsulotning ishlab 

---

14 
chiqarish geografiyasi kengayib (u quvasoyda ham tashkil qilingan), raqobat muhiti yuzaga 
kelmoqda.
Biroq, ta‘kidlash lozimki, ixtisoslashuv har qanday holda ham ma‘lum darajada saqlanib 
qolishi shart. Aks holda mamlakat, viloyat va boshqa mintaqalar turli bosqichdagi bozorlarga 
qatnasha olmaydilar,ular orasida iqtisodiy integratsiya jarayonlari ham bo‘lmaydi. qolaversa, 
ularning o‘rni, «o‘zligi» ham hududiy mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv bilan belgilanadi; 
ixtisoslashgan soha shu joyning umurtqa pog‘onasi, «basharasi» hisoblanadi. Hududiy mehnat 
taqsimoti ixtisoslashuvga, bir joyning ikkinchi joy iqtisodiyotidan farq qilishiga, rayonlar 
shakllanishiga olib keladi. Bunday «zanjirsimon» holat iqtisodiy geografiya, hududiy taraqqiyot 
differentsiyasi va integratsiya jarayonining negizida yotadi. Asosiy maqsad esa ixtisoslashuvni 
me‘yorida tashkil qilish, bozor munasabatlariga o‘tish davrida lozim bo‘lgan sharoitda uni 
osonlik bilan, beshikast o‘zgartirishdan iboratdir. 
Ixtisoslashuv rayon iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchidir, u ochiq, erkin 
iqtisodiyotning vujudga kelishida eng asosiy omildir. Darhaqiqat, ixtisoslashgan sohalar 
orqaligina korxonalar, viloyat va mamlakatlar o‘zaro munasabat qiladilar. Bu mamlakat ichida 
geoiqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashga olib keladi, jahon bozorida esa uning mavqeini ifodalaydi. 
Ixtisoslashuv 
hamkorlik,