O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

Birinchi
dan baholashning ob`ekti ya`ni nima baholanishi kerakligini aniq bo`lishi kerak. 
Bunda tabiiy komponentlardan biri masalan iqlim rel`ef tuproq yoki o‘simlik baholash ob`skti 
bo`lishi mumkin. Ammo bunday baholash bir tomonlama bo‘lib joy tabiiy sharoitning xar 
tomonlama bahosini berish mumkin bulmay koladi. SHuning uchun baholashning ob`ekti 
sifatida geotizimning olingani ma`quldir.
Ikkinchi
baholashning sub`ekti xam bo`lishi kerak. Ya`ni tabiiy komplekslar yoki 
landshaftlarni baholayotganda nima uchun kim uchun baholanayotganligi xam aniq bo`lishi 
kerak. Sub`ekt sifatida qishloq ho`jaligi yoki uning biron bir tarmogi shaxarsozlik yoki biron bir 
sanoat qurilish, yo‘l qurilishi kabilar olinishi mumkin. 
Uchinchi
dan ob`ekt va sub`ektdan tashqari yana, ya`ni baholanayo‘tgan vaqtdagi iqtisodiy 
geografik, sotsial, tabiiy geografik, ilmiy texnik sharoit kabilar xisobga olinishi kerak. SHaroit 
makon va zamonda o‘zgaruvchan bo‘lganligi uchun baholashning natijalari xam mos xolda 
o‘zgartirib turishga to‘g‘ri keladi. Boshqacharoq qilib aytganda tabiiy komplekslarni u yoki bu 
maqsadda baholash natijalari makonda xam zamonda xam nisbiydir. 

---

19 
Landshaftlarni baholash natijalari to‘g‘ri bo`lishi uchun baholashning asosiy maqsadi aniq 
belgilab olingan bo`lishi kerak. Landshaftlarni baholashning eng asosiy maqsadi shu 
landshaftlarning o‘zlashtirish navbatlarini ulardan foydalanishning qulay va yaxshi variantlarini 
aniqlab berishdan iborat. Bunday maqsadda olib borilgan baholash ishlari ishlab chikarish uchun 
bajarilgan baholash dsyiladi. 
Baholash ishlaridagi yana bir yo‘nalish ekologik baholash yo‘nalishidir. Unda sub`ekt 
sifatida inson axoli xizmat qiladi. Bunday baholashda asosiy maqsad kishilarning ishlash 
sharoitini dam olishinn to‘g‘ri va okilona tashkil qilish ularning salomatligini muxofaza qilish 
uchun ilmiy asos yaratishdan iborat. Landshaftlarni estetik jixatdan rekratsiya maqsadlarida 
baholash ishlari xam shular jumlasiga kiradi. 
Tabiiy sharoitni jumladan landshaftlarni iqtisodiy baholash o‘ziga xos yo‘nalishlaridan 
biridir. Bu borada ancha ishlar qilinganligini bosib chikarilgan ilmiy ishlar adabiyotlardan xam 
bilish mumkin. Ammo tabiiy resurslarni iktisodiy baholashning nazariy asoslari ko`p xollarda 
tabiiy resurslarni iktisodiy baholashda iktisodchilar tamonidan bir yoklamalikka moyil bo`lish va 
tabiiy geografik asosini ko`pam xisobga ola bilmaslik xollari mavjud ekan. SHuning uchun 
joylarni xar tomonlama landshaftlar doirasida baholash maqsadga muvofikdir. 
Baholanishi lozim bo‘lgan tabiiy sharoit yoki tabiiy muxit faqat turli xil tabiiy element
qismlarning tasodifiy yigindisi bulmay balki yaxlit qismlari o‘zaro ta`sir va aloqada bo‘lgan 
tizim xamdir. Ana shu yaxlitlik yoki bir butunlik landshaftlarda juda aks etgan. 
Tabiiy sharoitni qishloq ho`jaligi uchun baholash dast avval landshaftlarning qishloq 
ho`jaligkda foydalanilishini cheklashi mumkin bo‘lgan xususiyatlarni aniqlab olishdan 
boshlanishi kerak. Landshaftlarning bundan xususiyatlari ularning rel‘ef tuproqlari. Yer osti 
suvlarining xolagi kabilar bilan bog‘liqdir. Landshaftlarni baholash obikor dexkonchilik uchun 
xam bahorikor dexkonchilik uchun xam qishloq ho`jalik nuktai nazaridan eng muxim 
xisoblangan 3 ta komponent iqlim tuproq rel‘ef bo‘yicha bajarilgani maqsadga muvofiq. Yaylov 
chorvachilikgi uchun asosan o‘simlik koplamiga karab baholash ma`kuldir. 
Qishloq ho`jalik ekinlarining usishi va rivojlanishiga iqlim tuproq rel‘fning turlicha ta`sir 
ko‘rsatishi munkinligini xisobga olsak ularni baholash usullari xam turlicha bo‘ladi. 
Landshaftlarning qishloq ho`jalik uchun axamiyatli bo‘lgan va baholanishi zarur bo‘lgan 
tomonlaridan yana biri uning tuproqlaridir. Fargona vodiysida tarqalgan tuproqlarni baholashda 
biz O`zbekiston Fanlar Akademiyasnning tuproqshunoslik va agroximiya instituti xamda 
«O‘zgiprozem» tuproqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan metodik ko‘rsatmalardan 
foydalandik.