Iqtisodiy ta'limotlar

Abu Ali Ibn 
Sino 

---

59 
Ana shundan kelib chiqib dastlab 873-950 yillarda yashab ijod 
etgan Abu Nosir Ibn Muhammad Forobiy haqida fikr yuritamiz. 
Bo`lajak buyuk olim Aris daryosi Sirdaryoga qo`yiladigan joyda 
Shosh-hozirgi Toshkentdan 200-260 km. shimoli-g’arbda joylashgan 
Forob (O`tror) degan joyda tug`ilgan. U Forobda o`qigan, Shoshda 
bo`lgan, Buxoro va Samarqandda ta'lim olgan. Arab xalifaligining 
markazi-Bog`dodda o`qishi davom ettirgan, umrining oxirgi yillarida 
Xalabda, so`ngra Damashqda yashagan va shu yerda vafot etgan.
Forobiy O`rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarning qariyib 
barcha sohalarini o`z ichiga oluvchi 160 dan ortiq risola yaratgan qomusiy 
olim sifatida tan olinadi. Uning Sharq olamidagi shuhrati shu darajaga 
yetdiki, uni Aristotel (Arastu)dan keyingi yirik mutafakkir- "Muallimas -
Soniy" - "Ikkinchi muallim" deb atay boshladilar. 
Olimning ayniqsa "Fozil odamlar shahri" asari diqqatga sazovar 
bo`lib, unda mamlakatni boshqarish, hokimlar faoliyati, iqtisodiyotni olib 
borish bilan bog`liq bo`lgan muhim g`oyalar keltiriladi. Shuni ham 
ta'kidlab o`tish kerakki, Forobiy o`z ustozi Arastu g`oyalarini har 
tomonlama talqin etadi va uni to`ldirishga harakat qiladi, jamiyat 
shakllanishi uchun moddiy ehtiyojlarning ahamiyati haqidagi ta'limotni 
yaratdi, iqtisodiyot fanida muhim bo`lgan "Ehtiyoj" ni ta'riflab berdi. U 
moddiy boyliklar yaratishda mehnatning va mehnat qurollari o`rnini 
aniqlab berdi. Ayniqsa, "mehnat taqsimoti" masalalari mutafakkir 
asarlarida yaxshi yoritib berilgan. Mehnat taqsimoti tufayli ishlab chiqarish 
rivojlanadi, chunki vaqtdan yutiladi, ishlovchilarning kasb-mahorati ortadi, 
texnik moslamalar kiritish uchun asos yuzaga keladi, ya'ni o`z davrida 
hamma ishni bir odam (usta) bajarishi mumkin bo`lgan holatdan, har bir 
operatsiyani maxsus kishilarga bo`lib berish afzalligi ko`rsatiladi ("qushni 
so`ysa ham, qassob so`ysin"). Mehnat taqsimoti to`g`risidagi g`oya taniqli 
iqtisodchi Adam Smit ta'limotining (XVIII asr) asosidir. 
Forobiyning fozil (ideal) davlat, hokimlar to`g`risidagi g`oyalari 
nihoyatda ahamiyatlidir, o`zaro yordam va do`stlikning zarurligi 
ko`rsatiladi. Masalan, shahar tartibotida eng asosiy narsa mulk, noz-
ne'matlarni to`g`ri taqsimlash ekanligi qayd etilgan. Arastu g`oyalari 
rivojlantirilib, avvalo yer va joylarning miqdori, keyin ularning egalari va 
tutgan o`rinlari, so`ngra nihoyatda zarur hisoblanuvchi oziq-ovqat, ekin 
ekiladigan yerlar, saroy va shaxsiy uylarning miqdori hisobga olinishi 
kerakligi ko`rsatiladi. 
Fozillar shahri hokimining fazilatlari haqidagi fikrlar nihoyatda 
qimmatlidir. Forobiy tadqiqotlarining yana bir muhim jihati shuki, u ko`p 

---

60 
(yunon, arab va b.) tillarni bilgan, boshqa olim asarlarini tahlil etgan, 
sharhlagan va izohlagan.
Tarixda shunday voqea bo`lib o`tganligi qayd etiladi. Qomusiy 
olim Ibn Sino Arastuning "Metafizika" asarini 40 marta o`qib ham tushuna 
olmagan ekan. U surunkali mutaoladan charchagan , bozor aylanishni 
ixtiyor etadi. Baxtli tasodifni qarangki, bozordan xarid qilgan kitobi 
Forobiyning Arastu asariga yozgan sharhlari ekan. Ibn Sino kitobni bir 
marta o`qib chiqishdayoq Arastuning "Metafizika" asari mohiyatiga to`la 
tushunib yetadi.
Donishmand hikmatlarida insonning kasb-hunar, san'atdagi 
fazilatlari har doim ham tug`ma bo`lavermasligi, ko`pincha ular mehnat 
mashaqqati va iroda yo`li bilan ro`yobga chiqishi qayd etiladi. Shubhasiz, 
bu ikki qobiliyat o`zaro uyg`unlashganda rivojlanish bo`ladi. 
Forobiy fikricha , baxtga erishish maqsadida o`zaro yordam bergan 
xalq fazilatli xalqdir. Shu tartibda barcha xalqlar baxtga erishish uchun bir-
biriga yordam berishsa, butun yer yuzi fazilatli bo`ladi. O`ylashimizcha, 
yangi asr bo`sag`asida turgan deyarli barcha davlatlar ham shu to`xtamga 
kelmoqdalar. 
"Kim rahbar bo`la oladi?",degan savol bundan ming yillar avval 
ham buyuk donishmandlarni qiziqtirgan ekan. Abu Nasr ibn Muhammad 
Forobiy "Fozil odamlar shahri" nomli asarida bo`lajak rahbarlarning asosiy 
fazilatlari to`g`risida oqilona mushohada yuritgan. 
Bu fikrlar hozirgi davrda ham nihoyatda dolzarbligi tufayli ularni 
keng ommaga yetkazishimiz o`rinli bo`ladi. Ana shu fazilatlarning 
mantiqiy ketma-ketligi ham diqqatga sazovordir. Birinchi navbatda rahbar 
"avvalo to`rt muchasi sog`-salomat bo`lib, o`ziga yuklangan vazifalarni 
bajarishda biror a'zosidagi nuqson xalal bermasligi lozim, aksincha, u 
salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim". Naqadar to`g`ri 
fikr. Darhaqiqat, nosog`lom odamdan samarali ish kutish amri mahol. 
Keyingi fazilatlar ham nihoyatda qimmatlidir. Rahbar "tabiatan nozik 
farosatli bo`lib, suhbatdoshining so`zlarini, fikrlarini tez tushunib, tez 
ilg`ab olishi, ish sohasida umumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila 
olishi zarur". Uchinchidan, "u anglagan, ko`rgan, eshitgan, idrok etgan 
narsalarni xotirasida to`la-to`kis saqlab qolishi, barcha tafsilotlarini 
unutmasligi zarur". To`rtinchidan, rahbarning "zehni o`tkir, zukko bo`lib, 
har qanday narsaning bilinar-bilinmas alomatlarini va u alomatlar nimani 
anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur". Beshinchidan, "u fikrini ravshan 
tushuntira olish maqsadida chiroyli so`zlar bilan ifodalay olishi zarur". Gap 
bu yerda tilni yaxshi bilish, notiqlik san'ati haqida bormoqda. Keyingi 

---

61 
muhim fazilat shuki, rahbar "ustozlardan ta'lim olishga, bilim, ma'rifatga 
havasli bo`lishi, o`qish, o`rganish jarayonida sira charchamaydigan, buning 
mashaqqatidan qochmaydigan bo`lishi zarur". Ayniqsa, hozirgi zamon 
rahbari uchun nihoyatda kerakli fazilat, chunki kelajak ilm-fan rivoji bilan 
chambarchas bog`liq. Endigi davrda chalasavod rahbarlar mamlakatni 
xarob qilishi aniq. Keyingi fazilat iymon, ahloq odob, to`g`rilik bilan 
bog`liq. "Taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat 
emas, aksincha o`zini tiya oladigan bo`lishi, (qimor yoki boshqa) 
o`yinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bo`lishi zarur" degan nihoyatda 
muhim fikr beriladi. Sir emaski, keyingi paytlarda bunday illatlar keng 
tarqalmoqda. 
Rahbarning oldiga qo`yiladigan muhim shart shuki, "u haq va 
haqiqatni, odil va haqgo`y odamlarni sevadigan, yolg`onni va 
yolg`onchilarni yomon ko`radigan bo`lishi zarur". Bunda ko`pgina 
rahbarlarga tekkan kasallaganbordorlik, ko`zbo`yamachilik illatlarining 
oldi olinadi. Har bir rahbar "o`z qadrini biluvchi va nomus-oriyatli odam 
bo`lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug`ma oliyhimmat bo`lishi, 
ulug`, oliy ishlarga intilishi zarur". Ayniqsa "bu dunyo mollariga, dinor va 
dirhamlarga qiziqmaydigan (mol-dunyo ketidan quvmaydigan ) bo`lishi 
zarur". Bu fazilatga ega bo`lish ancha mushkul, chunki respublikamizda 
rahbar bo`lib olgach, osmono`par dang`illama binolar qurish, minglab 
odamlarni to`plab bir necha kun to`y berish, qo`sha-qo`sha mashina, xotin 
olish faktlari namoyon bo`lmoqda, muhimi bu topilgan dunyo odatda 
harom yo`llar bilan bo`lganligi aniqlanadi. Bunday rahbarlarni hokimiyat 
ostonasiga yaqinlashtirmaslik kerak.
Haqiqiy rahbar, albatta, "tabiatan adolatparvar bo`lib, odil 
odamlarni sevadigan, istibdod va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni 
yomon ko`ruvchi, o`z odamlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, 
barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, 
barchaga yaxshilikni va o`zi suygan go`zalliklarni ravo ko`ruvchi bo`lishi 
zarur. O`zi haq ish oldida o`jarlik qilmay, odil ish tutgani holda har qanday 
haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo`lishi zarur". Naqadar qimmatli 
fazilatlar shodasi! Hozirgi rahbar bu fikrlarga amal qilgandagina unga 
bildirilgan ishonchni oqlay oladi. qomusiy olim Abu Nasr Forobiy 
tomonidan rahbar oldiga qo`yiladigan navbatdagi fazilatda "o`zi zarur deb 
hisoblagan chora-tadbirlarni amalga oshirishda qat'iyatli, savodli, jur'atli, 
jasur bo`lishi, qo`rqoqlik va hadiksirashlarga yo`l qo`ymasligi zarur", deb 
ko`rsatiladi.

---

62 
Yuqorida sanab o`tilgan 12 fazilatning barchasi bir odamda 
jamlanishi qiyin ekanligi ta'kidlanadi, "zero, bunda tug`ma fazilatlar sohibi 
bo`lgan odamlar juda kam uchraydi va ular nodir insonlardir". Bunday 
hollarda aytilgan xislatlardan 6tasi yoki 5tasi kamol topsa ham, "u aql va 
zakovatda benazirligi tufayli fozilllar shahriga rahbarlik qila oladi". 
Yaxshi rahbar u yoki bu sababga ko`ra ishdan ketsa (kasallik, 
o`lim...), uning o`rniga kelgan inson yana 6 ta fazilatga ega bo`lishi kerak. 
Bular donishmandlik, avvalgi o`rnatilgan odil qonunlar va tartiblarni 
xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilish uchun quvvai hofizaga 
ega bo`lishi kerak . Agar shunday qonunlar qolmagan bo`lsa, " bunday 
qonunni o`ylab topish uchun ijod, ixtiyor qilish quvvatiga ega bo`lishi 
kerak. Amaldagi haqiqiy ahvolni tez payqab olish va kelgusida ro`y 
beradigan, avvalgi rahbarlar ko`zda tutmagan voqealarni ko`ra bilishi 
uchun bashoratgo`ylik xislatiga ega bo`lish talab etiladi. Bu xislat unga 
xalq farovonligini yaxshilash yo`lida kerak bo`ladi". 
Hozirgi davr tili bilan aytganda, iqtisodiyotda prognoz, istiqbolni 
ko`ra bilish haqida gap bormoqda. Avvalgi rahbarlar o`rnatgan qonunlarga, 
shuningdek, avvvalgilardan o`rnak, isbot olib o`zi to`qib chiqargan 
qonunlarga xalq amal qilishi uchun qizg`in so`zlash notiqlik xislatiga ega 
bo`lish kerakligi ko`rsatiladi. 
Zarur hollarda harbiy ishlarga mohirona rahbarlik qilish uchun 
yetarli jismoniy quvvatga ega bo`lish talab etiladi. Ham jang qilishni, ham 
sarkarda sifatida jangu jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san'atni yaxshi 
bilish kerakligi uqtiriladi. 
Mabodo, shu xislatlarning barchasini o`zida jamlagan odam 
topilmasa, lekin 2 kishi birgalashib, shu xislatlarga ega bo`lishsa (ya'ni bir 
donishmand, 2-qolgan hislatlar sohibi bo`lsa), shu ikkovini fozillar 
shahriga rahbarlikka qo`yish zarur. Demak, olim tomonidan amalda 
uchraydigan barcha holatlar e'tiborga olingan holda rahbar tanlash yo`l-
yo`riqlari berilgan. 
Albatta, bo`lajak rahbar shu xislatlarga egami-yo`qmi ekanligi 
qanday aniqlanadi, degan savol tug`iladi. Buni har bir insonning umr-
hayoti, avvalgi yillardagi faoliyati, xalq hukmiga havola etilayotgan 
dasturi, yaqin kishilarning bergan tafsilotlari orqali bilib olish va eng 
maqbul nomzodni qo`llab-quvvatlash kerak.
Ibn Sino talqinidagi iqtisodiy qarashlar. Ibn Sino (980-1037) 
tomonidan nihoyatda katta ilmiy meros qoldirilgan, u yozgan asarlarning 
soni 280 dan ortiq. Shulardan 40 tadan ortig`i tibbiyotga oid, 30 ga yaqin 
risola turli tabiiy fanlarga, 3 risola musiqaga, 185 risola falsafaga, mantiq, 

---

63 
psixologiya, teologiya, axloq, boshqa ijtimoiy-siyosiy masalalarga 
bag`ishlangan. Lekin bizgacha uning faqat 160 ga yaqin asari yetib kelgan. 
Olimni hurmatlab, "Shayx urrais" deb ataganlar. 
Olimning tibbiyotga oid asarlarida iqtisodiyot bilan bog`liq muhim 
g`oyalar ilgari suriladi. Inson sog`lig`ining ichki va tashqi muhitga 
bevosita bog`liqligi, ayniqsa ovqatlanish, turmush sharoiti katta ahamiyat 
kasb etishi ko`rsatiladi. Iqtisodiyot fanida muhim bo`lgan kategoriya 
"ehtiyoj" ni ta'riflab, moddiy boyliklar yaratishda mehnatning va mehnat 
qurollarinining o`rnini aniqlab beradi. Uning asarlarida "mehnat 
taqsimoti"ga katta e'tibor qaratiladi, taqsimot tufayli unumdorlik oshuvi va 
mahsulot sifati yaxshilanishi isbotlab berilgan. G’arbiy Yevropada faqat 
1776 yilda Adam Smit bu masalaga alohida diqqatni jalb etadi. 
Ibn Sinoning fikricha: "Hayvon tabiat ne'matlariga qanoat qiladi, 
odamlarga esa tabiat ne'matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak va uy-
joyga ehtiyoj sezadi. Hayvon tabiat ne'matlarini o`zlashtirib oladi, odam 
esa o`z mehnati bilan o`ziga ovqat, kiyim, turar joy yaratadi. Shu 
maqsadda inson dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug`ullanishi 
kerak". Olim asarlarida fozil davlat to`g`risidagi g`oyalar rivojlantirilib, 
o`zaro yordam do`stlik va hamkorlikka katta o`rin beriladi. 
Olim nazariy va amaliy ilmlarni ajratib ko`rsatadi, nazariy ishlarni 
inson faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan narsalar to`g`risidagi haqiqiy ilmlar 
deb ta'riflaydi. 
Amaliy ilmlarning obyekti inson faoliyatidir. Nazariy ilmlarning 
haqiqatni bilishga, amaliy ilmlar esa yaxshi ishlarni bajarishga qaratilgan. 
Bunda insonning axloqiy fazilatlari muhim o`rinni egallaydi. U 
insonlarning kundalik foydali amaliy ishlarini ulug`laydi, axloqiy 
munosabatlarda kamtarlik, izzat-hurmat, jasurlik, ayniqsa to`g`rilik, 
sofdillik kabi hulqiy qoidalarga alohida e'tibor beradi. Bu xususiyatlar 
iqtisodiyotda inson omili to`g`risidagi g`oyaga mos keladi. Iqtisodiyot 
rivojlanishining obyektiv qonun-qoidalariga amal qilib, inson o`z baxtini 
o`zi yarata oladi. Yaxshi xulq va iqtisodiyot o`rtasida bevosita bog`liqlik 
borligini "Uy-joy tutish tadbiri" asarida ko`rsatib beradi. Bu risolada u 
ayollarning o`n yetti xislatini sanab ko`rsatadi. Bularga dastlab ayol oqil va 
e'tiqodli, yoqimtoy, o`z eriga mehru-muhabbat qo`ygan, farzand ko`ra 
oladigan, ezma bo`lmagan, itoatkor, dili pok, bexarxasha, pokiza, vazmin 
va o`zini tutib olgan jiddiy va ulug`vor, har bir xatti- harakatida o`zining 
yaxshi xislatlari bilan ajralib turadigan va eng muhimi, erining birini ikki 
qiladigan-tejamkor, og`ir damlarda unga malham bo`la oladigan mushfiqu 
mehribon bo`lishi kerak. 

---

64 
Ibn Sino oddiy musulmon sifatida xudo borliliga to`la ishonadi, 
lekin dunyoda odamlarning ishi faqat toat-ibodat qilish, ro`za tutish, qur'on 
o`qishdangina iborat emas, balki ularning fan, ma'rifat bayrog`ini ko`tarib, 
foydali (savobli) ishlar qilishlari ulug`lanadi. U bilimlarni egallasa, 
o`shandagina haqiqiy musulmon bo`la oladi, deb ta'kidlaydi. 
Mustaqillik sharofati tufayli biz bobimizni yana qaytadin kashf 
qilmoqdamiz, uning ilmiy merosi har tomonlama chuqur o`rganilmoqda va 
keng xalq ommasiga yetkazilyapti. 
Musulmon huquqshunosligida tovarning iste'mol qiymati tan 
olingan, tovarning qiymati bilan so`ralayotgan baho (bozor narxi) 
farqlangan. Yirik din peshvosi Bahouddin Naqshbandning "Dil ba yoru, 
dast ba kor", ya'ni "dil yor (Alloh) bilan, qo`l ish bilan (band bo`lsin)" 
degan tezisi o`sha davr uchun muhim edi, chunki ilgari xudoga faqat 
e'tiqod qilishning o`zi kifoya, deb bilingan. Nizomulmulk (1018-1092) 
"Siyosatnoma" asarida hukmdorlar, amirlar, amaldorlar va qozilarning 
mansabni suiiste'mol qilishini, soliqlarning og`irligi, davlat mablag`larini 
saqlash va sarflashda hisob-kitob zarurligini qayd etgan. Saljuqiylar davlati 
arbobi sifatida iqto'ni tanqid qilgan. Iqto' - o`rta asrlarda O`rta Sharq, shu 
jumladan O`rta Osiyoda hukmdor tomonidan ayrim shaxslarga katta 
xizmatlari evaziga in'om qilingan chek yer (Temuriylar davlatida 
suyurg`ol). 
XIII asrning boshidan XIV asrning 70-yillarigacha bo`lgan davr bu 
mo`g`ullar istilosi davri bo`lib, ko`p sohalarda orqaga qaytish (regress) 
bo`ldi. Ammo, bosqinchilar mahalliy xalq urf-odati, madaniyati, tili, dinini, 
xo`jalik tarzini qabul qilishga va ular bilan aralashib ketishga majbur 
bo`ldilar. Shu davrda boj, bojxona, bojxona solig`i yuzaga keldi. Hozirgi 
ruscha "tamojnya" so`zi aslida mo`g`ulcha, keyinchalik turkchadagi 
"tamg`a" so`zidan olinganligi ma'lum.
Beruniyning iqtisodiy g`oyalari. Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon 
Beruniy (973-1048) 150 dan ortiq asar yaratgan bo`lib, ularda mehnat 
boylikning asosi ekanligi to`g`risidagi g`oya asosiydir. Uning ko`pgina fikr 
va qarashlari bugungi kun uchun ham ahamiyatini yo`qotmagan. 
Olim yashagan davrdagi munosabatlar, ishlab chiqarishning 
yuksalganligi, savdo-sotiqning rivojlanishi, sug`orish inshooatlarining 
ishga tushirilishi ana shu davr uchun xos edi. 
Shu asosda Beruniyda kishilik ehtiyojlarining paydo bo`lishi va uni 
qondirish asoslari, mehnat va hunarga munosabatlari uyg`unlashib ketadi. 
Uning fikriga ko`ra, kishilar o`z zaruriy ehtiyojlarini qondirish uchun 
uyushgan holda yashash va ishlashga majburdirlar. Ehtiyojlar turli-tuman 

---

65 
va ko`p bo`lganligi uchun insonlar birlashgan holda turar joy va shaharlar 
yaratishga intiladilar, deb hisoblaydi. Shuningdek, u davlatning paydo 
bo`lishini ham ehtiyoj tufayli deb o`ylagan. Eng muhim g`oya shuki, 
barcha qimmatli narsalar inson mehnati bilan yaratiladi va insonning qadr-
qimmati uning avlod-ajdodlarining kim bo`lganligi emas, balki uning 
mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan belgilanadi. Har bir davrning 
urf-odatlari o`ziga xos bo`ladi va inson ahli ularga rioya qilmog`i 
darkordir, aks holda nizom va bir xillik yo`qolsa, tartib ham yo`q bo`ladi, 
deb uqtiradi buyuk donishmand.
Olimning fikrlariga tayanib shunday muhim xulosa chiqarish 
mumkinki, inson yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Inson avvalo 
halol mehnati bilan ulug`lanadi, kishilik jamiyatining asl ibtidosi ham 
mehnatdandir. 
Beruniy qayd etishicha, bilimlarni egallamoq va hunar o`rgan-moq 
uchun mehnat qilish zarur, bu esa doim davom etadigan va takomillashib 
boradigan jarayondir. U mehnatni turlarga ajratib, ularning har qaysisi 
alohida talab va ehtiyojlar asosida vujudga kelishini ko`rsatib berdi. 
Binokor, ko`mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini og`ir 
mehnat deb biladi. Ilm, ma'rifat zag`matkashlari mehnatiga ta'rif berish, 
ilm olish, o`qish eng kerakli mehnat ekanligini isbotlaydi. Shunga ko`ra 
olimlarning mehnatini qadrlash turli ilmlar ko`payishiga olib keladi. Olim 
jamiyatning asosini moddiy ne'matlar uchun bo`lgan harakatlarda, 
mehnatda deb biladi. 
Qul mehnati, majburiy mehnatdan erkin kishilarning faoliyati 
usutunligi isbotlab beriladi (erkin bozor munosabatlarining asosi). 
Mehnatkashlarning xohish-irodasiga qarshi, ularni majburlab ishlatishga 
qarshi bo`lgan, chunki bunday mehnat samarasi pastdir. Meros bo`lib 
avloddan avlodga o`tib keladigan hunarlar yuqori baholangan. 
Beruniy og`ir jismoniy mehnat qiluvchilar, ya'ni konda 
ishlovchilar, yer ostida gavhar qidiruvchilar, dehqonlar to`g`risida, ularga 
berilishi kerak bo`lgan imtiyozlar va ish haqi haqida "Minerologiya" 
asarida keng mulohaza yuritadi. Ayniqsa, ochiq va yer ostidagi kon 
ishlariga alohida e'tibor beriladi, yer osti konlarini mustahkamlash (falokat 
oldini olish uchun), yer osti suvlarini chiqarib tashlash, olingan rudani 
yuqoriga olib chiqish uchun maxsus moslamalardan foydalanish tavsiya 
etiladi. Kon atrofida konchilar qishlog`ini barpo etish zarurligi ko`rsatiladi. 
Yer osti boyliklarini qazib olish ishlari katta jismoniy mehnat, 
ixtirochilik, aqliy mehnat va bilim sarflashni talab etadi. Bu murakkab va 
og`ir ishlarni bajarish maxsus maktab, ularda ta'lim-tarbiya berish asosida 

---

66 
yo`lga qo`yilmog`i kerak,deydi olim. Xuddi shu o`rinda Beruniy ilm 
ahllari, olimlar, tarbiyachilarning mehnati jamiyat uchun naqadar kerakli 
va zarurligini alohida uqtiradi. Beruniy ustalarning ahvoli, shogirdlarning 
faoliyati, ish haqlari borasida ham qimmatli g`oyalarni ilgari suradi, ish 
haqi miqdori samaradorlik bilan bevosita bog`lanadi. 
Olimning yozishicha: "Basrada billurdan idish-tovoq va boshqa 
narsalar yasaydilar. Ish joyida belgilab-o`lchab beruvchi usta bo`lib, uning 
oldida billurning mayda va katta bo`lakchalari to`plangan. U ana shulardan 
chiroyli va keraklisini olib, undan eng chiroyli va yaxshi buyum yasashni 
o`ylab o`lchab belgilab chiqadi. Shundan keyin uni yasovchi hunarmandga 
beradi, bu birinchi usta aytganidek qilib buyumlarni yasay boshlaydi. Olim 
shu yerda mehnat taqsimoti va uning ahamiyatini ko`rsatadi. 
Olim va mutaxassislar mehnatini mamlakat boshqaruvchilari 
tomonidan rag`banlantirib turish foydali ekanligi alohida ta'kidlanadi. Bu 
aslini olganda manfaatdorlik tamoyilining xuddi o`zidir. Uningcha, 
ayniqsa, yerga ishlov berib, rizq-ro`z yaratuvchilarga mehribon bo`lish 
kerakligi ko`rsatiladi. Ana shu g`amxo`rlik oqibatida yerga yaxshi ishlov 
beriladi va yer hosildor bo`ladi, moddiy ne'matlar yaratiladi, ishlovchi va 
jamiyat manfaatlari bab-baravar himoya qilinadi (bu fikr XVIII asrda 
Adam Smit tomonidan to`laroq isbotlab berilgan). Moddiy ne'matlar esa 
tiriklik asosi. 
Ana shunday qilinganda hokimiyat ham mustahkam bo`ladi, deydi 
olim (bu yerda davlatning iqtisodiyot bilan munosabati masalasi 
ko`tariladi). 
Agar 
kishilar 
to`q 
bo`lsa, 
davlat 
ham 
kuchlidir. 
Hukmdorlarning vazifasi yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o`rtasida 
haqiqatni, kuchli bilan kuchsiz o`rtasida tenglikni o`rnatishdan iboratdir, 
deb uqtiradi olim. Mehnatning ixtiriyligi, ozodligi, erkinligi kishilar 
o`rtasida hulq-atvor, hurmat-e'tibor uchun muhim va zarurdir. Bozor 
iqtisodiyotining eng zarur tamoyillaridan biri bu tanlash va tadbirkorlik 
erkinligi masalasi ilgari surilgan. 
Yusuf Xos Hojib. Atoqli davlat arbobi, ilk turkiy dostonna-vis 
Yusuf Xos Hojib 1020 yili qoraxoniylarning markaziy shaharlaridan biri 
Bolasog`unda tug`ildi(olamdan o`tgan yili noma'lum). Bo`lajak mutafakkir 
o`z davridagi barcha bilimlarni, arab va forsiy tillar hamda undagi 
adabiyotlarni puxta egallaydi.
U 1069-1070 yillar orasida "Qutadg`u bilig"(qutga, ya'ni baxt 
saodatga erishtiruvchi bilim)asarini turk tilida yozib, qoraxoniylar 
hukmdori Tabg`ochxon Bug`roxonga taqdim etadi. Xon Yusufga "Xos 
Hojib" (eshik og`asi ) degan martabani in'om etadi. Bu falsafiy didaktik 

---

67 
asarda markazlashgan davlat tuzish, uni mustahkamlash, nizo va adolatga 
barham berish kabi ma'muriy- xo`jalik hamda ma'rifat, obodonchilik, 
moddiy-ma'naviy va boshqa adolatli hukmron, davlatni tadbir bilan 
boshqarish ishini o`rganish, kasb-hunar egallash, xalq g`amini yeyish 
haqidagi fikrlar ilgari suriladi. 
Bizgacha donishmandning faqat bir asari yetib kelgan, ammo bu 
asarda shunday durdonalar to`planganki, ularga qoyil qolmay iloj yo`q. 
Asar 13 ming misra (nasriy va nazmiy muqaddimadan tashqari)-73 bobdan 
iborat. Unda inson tafakkurining barcha jabhalari bo`yicha so`z yuritiladi 
va nihoyatda qimmatli fikrlar bayon etilgan. Kitobda berilgan bu g`oyalar 
o`z davri uchun ham, hozirgi davr uchun ham nihoyatda qadrlidir. 
Ayniqsa, iqtisodiyot masalalari bo`yicha davlat va raiyat 
munosabatlari sinchiklab o`rganilgan. Asar 18 oy- bir yarim yilda yozib 
tugallangan (Bolasog`unda boshlangan va qashqarda nihoyalangan) bo`lsa 
ham, uni yaratish uchun juda uzoq vaqt tayyorgarlik ko`rilgan. 
Donishmand fikricha, ezgu orzularga faqat toat-ibodat bilangina yetishib 
bo`lmaydi. Buning uchun talay ezgu ishlar qilish, foydali faoliyat 
ko`rsatish kerak, degan fikrni ilgari suradi. 
Borliq haqidagi bilimlarga to`qnashib, odam bilishi mumkin 
bo`lmagan narsa, bilim bilan yechilmaydigan jumboq yo`q, bilim tufayli 
osmon sari ham yo`l ochiladi, deydi. Bilish uchun esa tinmasdan o`rganish 
lozim, deb uqtiradi.
Taniqli iqtisodchi Adam Smitning iqtisodiy ta'limotga ko`ra (XVIII 
asr), mamlakatni iqtisodiy bo`hrondan chiqarish uchun 3 narsa:
1.Tinchlik-osoyishtalik; 
2.Me'yoridagi soliqlar va 
3.Iqtisodiy erkin faoliyat yuritish imkoni talab etiladi. Ana shu 
g`oya aslida bizning mutafakkir tomonidan yetti asr avval bayon etilgan. 
Xalq, raiyat (soliq to`lovchilar) mamlakat hukmdoridan uch narsani 
kutadi, deb uqtiradi Yusuf Xos Hojib, bular: 1) pulning qadrini ko`tarish 
yoki (ushlab turish); 2) xalqqa xususiy mulk huquqini ta'minlovchi 
qonunlarni joriy etish va; 3) yo`llarni o`g`ri-qaroqchilardan muhofaza 
qilish. Shoh esa fuqarolardan so-liqni vaqtida to`lashni (hozirgi kunda ham 
nihoyatda dolzarb), chiqargan farmon qonunlarini bajarish hamda do`stiga 
do`st, dushmanga dushman bo`lishni talab qiladi, deb yozadi. Ko`rinib 
turibdiki, bunda jamiyat va siyosiy hokimiyat o`zaro mutanosib bo`lishi 
zarurligi g`oyasi aniq ifoda etiladi. 
Pulning qadrli bo`lishi haqidagi g`oya, aslini olganda inflasiya 
muammosi bilan chambarchas bog`liq, baholarning mo`'tadilligi ham 

---

68 
ta'min etiladi. U o`z navbatida inqirozsiz iqtisodiyot, erkin muomaladagi 
valuta masalalariga borib taqaladi. 
Xususiy mulk huquqini ta'minlash bozor munosabatlarining bosh 
unsuridir, mulkka egallik hissi taraqqiyot omili sifatida butun jahon rivoji 
asosida isbotlangan va hozirgi davrda respublikamizda ham jadallik bilan 
amalga oshirilmoqda. Davlat, umumxalq mulkiga ommoviy o`tishning 
salbiy oqibatlarini sobiq sho`rolar davrida boshimizdan kechirganmiz. 
Yo`llarni o`g`rilardan muhofaza qilish ichki va ayniqsa tashqi 
savdo 
(eksport-import)ni 
ta'minlash 
va 
qo`llab-quvvatlashning 
o`zginasidir. Bu yerda savdoning xalq xo`jaligi uchun ustuvor ahamiyati 
to`g`risida gap yuritiladi. 
Hozirgi davrda bu g`oyalar mustaqil O`zbekiston iqtisodiy 
siyosatining asosini tashkil etadi. Bu g`oyalarning amaliy ahamiyati 
ayniqsa Sohibqiron Amir Temur faoliyatida yorqin namoyon bo`lgan. 
Yusuf Xos Hojib barcha imtiyozlardan mahrum kambag`al 
tabaqalar ahvoliga achinish hissini izhor qiladi. Donishmand hokimlarni 
quyi tabaqa vakillarini ularga nisbatan mehr shafqatli, insof-adolatli, 
marhamatli bo`lishiga, ayni paytda raiyatni hokimlarga bo`ysunuvchi, 
sadoqatli bo`lishiga chaqiradi. Mana shunday kelishtirish yo`li bilan 
osoyishta hayotga erishishga umid bildiriladi (bu esa iqtisodiy rivoj uchun 
ham zaruriy shartdir). 
Kitobdagi g`oyalar dunyodagi hamma ishlarda qo`l keladi. Unda 
mulk tutishning siru-asrorlari, mamlakatni idora qilish tartibi, sharti, 
shuningdek, molu-mulk, el-yurtning mangu qolishi, gullab- yashnashi va 
uning xarob bo`lish belgilari berilgan. 
Mutafakkir ayniqsa kasb-hunar ahlining faoliyatini yuqori 
baholaydi. "Bir yigitga qirq hunar oz" bobi xuddi shu masalaga 
bag`ishlangan. 
Vazir, qo`mondon, elchi va boshqa hukmdorlarning faoliyat 
mezonlari diqqatga sazovordir. Masalan, "Vazir ko`zining to`q bo`lishi uni 
har xil mol-mulk oldida suqlanishdan asraydi. Ko`zi och odam bor olamni 
yesa ham to`ymaydi", deydi olim. 
Dehqon, savdogar, chorvador, oddiy mehnatkash ahli to`g`risida 
nodir fikrlar bildiriladi. "Bular bilan yaqin bo`lgin hamisha, to tomoq 
tashvishin bilmasdan yasha", deb aytiladi. 
Ayniqsa, bilim va aql-idrokka, shu soha sohiblariga katta e'tibor 
beriladi. "Odamzod naslining ulug`ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli ne-ne 
tugunlarni yechishga qodir", deb yozadi alloma. 

---

69 
Aql-idrok egalarining nafi har doim ko`pchilikka tegib turadi. 
Bilim egalari esa elda aziz bo`ladi, hurmat qozonadi. Butun ishlar o`quv-
idrok bilan amalga oshadi. Barcha murakkab ishlar bilish bilan hal etiladi. 
Ko`rinib turibdiki, yurtimizda iqtisodiy rivojlanish bo`yicha tanlangan o`z 
yo`nalishimizda ham yoshlarning bilim olishiga, jahon xalqlari tajribasini 
o`rganishga keng imkoniyatlar yaratilayotir. Bu tanlangan yo`limizning 
to`g`riligidan dalolat beradi.