Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti Oʻzbek filologiyasi fakulteti

2.2 Fe’lga xos grammatik kategoriyalar va ularning vazifasi
16
Qodirov Z. O‘zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish (kelishik kategoriyasi): Filol.
fan. nom. ... dis. avtoref. Samarqand. 1993. - 21 b.

---

20
Fe’lning grammatik kategoriyalariga tasdiq-inkor, nisbat, oʻzgalovchi, fe’lning
modal shakli, mayl, zamon, shaxs-son kategoriyasi kiradi. Bu kategoriyalar o‘ziga
tegishli bo‘lgan kategoriya ma’nolarini o‘z ichiga oladi.
Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi
.
Fe’l harakatning bajarilish-bajarilmasligiga
munosabatiga ko‘ra bo‘lishli-bo‘lishsiz shaklli fe’llarga bo‘linadi. Bo‘lishli fe’llar
harakatning yuz berganini bildiradi va nol ko‘rsatkichga ega: o‘qigan, o‘qiyotgan...
Bo‘lishsizlikni hosil qiluvchi fe’l kategoriyalariga:
-ma, -mas, -may, -mayib, -
masdan, -maslik
kabi shakllarni kiritamiz: o‘qimadi, ishlamaslik, bilmay...
17
Nisbat kategoriyasi
.
Fe’ldan anglashilgan harakat-holat bilan shu hara-kat-holatni
yuzaga chiqaruvchi shaxs o‘rtasidagi munosabatni ifodalovchi shakllarga nisbat
kategoriyasi deyiladi. «Fe’lni boshqa so‘zlarga bog‘lash va fe’lga otga xos
vazifalarini berish»
18
Nisbat kategoriyalari 5ta:
●
Aniq nisbat
.
Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs tomonidan bajarilishini
bildiradi – nol shakl bilan ifodalanadi:
o‘qidi, kelyapti.
●
Birgalik nisbat.
Fe’l o‘zagidan anglashilgan harakatning bir necha shaxs
tomonidan bajarilishini, harakatni bajarishda bajaruvchining birgalashuvini
bildiradi – -(i)sh shakli bilan ifodalanadi:
oʻqishdi, kelishyapti.
●
Orttirma nisbat.
Harakat bajaruvchisini orttirish, jarayonga “ortiqcha”
bajaruvchini kiritish va fe’l oʻzagidan anglashilgan harakatga da’vat qilingan shaxs
ma’nosini bildiradi,o‘timsiz fe’lni o‘timli fe’lga aylantiradi – -dir (-tir), -gaz (-kaz,
-qaz, -g‘az, -giz, -kiz, -qiz, -g‘iz), -(i)t, -iz, -ir, -ar, -sat shakllari bilan ifodalanadi:
yozdir, keltir;
ko‘rgaz, yurgiz, toʻldirg‘iz, yotqiz, tutqaz, ketkiz, yurg‘az;
o‘qit,kuylat, yurit, kirit; oqiz, tomiz; ichir, kechir, shoshir, botir; chiqar, qaytar;
ko‘rsat.
17
G‘ulomov A. Fe’l. - Toshkent: Fan, 1954.67-bet
18
Sayfullayeva R. va boshqalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” 2009, 294-bet

---

21
●
O‘zlik nisbati.
Harakatning subyekti va obyektini birlashtirish, harakatni
bajaruvchi shaxs bilan harakat tushgan obyekt birlashgan holda boʻladi, o‘timli
fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi – -(i)n, -(i)l shakllari bilan ifodalanadi:
yuvindi,
kiyindi, qoʻzgʻaldi.
●
Majhul nisbat.
Harakatni bajaruvchi shaxs noma’lum boʻladi, fe’l
“subyektsizlashadi”, aniqrog‘i, obyekt ustuvorlashib, ega vazifasiga o‘tadi,
mantiqiy obyekt grammatik ega maqomini oladi – -(i)n, -(i)l shakllari bilan
ifodalanadi:
yuvildi, qilindi, bajarildi.