5-Mavzu: Organik birikmalarning tuzilishi, klassifikatsiyasi, asosiy sinflarining nomlanishi Reja

1919-yilda I.Lengmyur 
kovalent bog‘ tushunchasini fanga kiritdi. Kovalent
bog'dagi elektronlar ikkala atom uchun umumiy, shu bilan birgalikda tegishli
atomning dubleti yoki okteti tarkibiga ham kiradi. Masalan: 
Kovalent bog‘ ikki xil yo‘l bilan hosil bo‘lishi mumkin. Birinchisi bo‘yicha 
kovalent bog‘ hosil bo'lishida har bir atom bittadan elektroni bilan 
qatnashadi. 

---

 
Uglеrоd skeleti tiplаri – аtsiklik, siklik vа gеtеrоtsiklik birikmаlаr. Izоmеriya 
vа gоmоlоgiya. Strukturaviy izоmеriyaning turlаri. 
Organik birikmalarni xilma-xilligini hisobga olib, ularni o‘rganishni 
osonlashtirish uchun sinflash va nomlash yo'lga qo‘yilgan. Sinflash va 
nomlashning asosiy vazifasi organik birikmalarni bo’limlarga ajratish va ularni 
nomlashdan iborat. Organik birikmalarni sinflash va nomlashda mavjud 
nomenklatura va sinflash tizimi o'zaro muvoflq kelishi zarur. 
Tuzilish nazariyasi organik birikmalarni sinflashda asos bo‘lib xizmat qildi.
Organik birikmalar ma’lum struktura birliklari (elementlari) va molekuladagi 
atomlarning joylanish tartibi bo‘yicha sinflash imkoniyati ochildi. Organik 
birikmalarni sinflash uchun ikkita asosiy tamoyil ishlab chiqildi: 
1. Molekulada uglerod atomlarining joylashuvi bo‘yicha sinflash; 
2. Xarakterli struktura elementlari bo‘yicha sinflash. 
Organik birikmalarni sinflash tuzilish nazariyasi va kimyoviy bog‘ hosil 
bo’lishi haqidagi zamonaviy tushunchalarga asoslangan. Organik kimyoning
dastlabki rivojlanish bosqichlarida organik birikmalarni sinflashni muayyan 
tizimi mavjud emas edi. Barcha organik birikmalarning molekulasini tuzilishiga 
ko‘ra uchta katta guruhga sinflanadi: 
1. Ochiq zanjirli birikmalar — asiklik, yoki alifatikbirikmalar va ularning 
hosilalari, masalan alkanlar, alkenlar va h.k. 
2. Karbosiklik birikmalar: 

---

a) alisiklik birikmalar — siklda uglerod atomining soni turlicha bo’lgan har
xil siklik uglevodorodlar va ularning hosilalari, masalan, sikloalkanlar, 
sikloalkenlar va h.k. 
b) aromatik birikmalar yoki arenlar va ularning hosilalari — siklda oltita uglerod 
atomi va uchta qo‘shbog‘ tutuvchi siklik uglevodorodlar, masalan, benzol,
naftalin, bifenil va h.k. 
3. Geterosiklik birikmalar va ularning hosilalari — siklda uglerod atomidan 
boshqa element atomlari tutuvchi siklik birikmalar, masalan, furan, pirrol, piridin 
va boshqalar. 
Organik birikmalarni sinflashning ikkinchi asosiy tamoyili — 
xarakteristik guruhlar bo‘yicha sinflash. Uglerod zanjirida vodorod atomining 
o‘rnini qanday funksional guruh egallaganiga qarab ma’lum turdagi organik 
birikmalar sinfi hosil bo’ladi. Masalan, 
- uglevodorodlar, uglevodorodlarning galogenli hosilalari, spirtlar, fenollar,
aldegidlar, 
ketonlar, 
karbon 
kislotalar, 
aminobirikmalar, 
nitrobirikmalar,
tiospirtlar, efirlar, uglevodlar va h.k. 
Uglerod zanjirida uglerod atomlari bilan bog’langan har xil o'rinbosarlar 
yoki uglerod zanjiridagi bog’larning turlari (oddiy bog‘ yoki karrali bog’) 
struktura elementlari hisoblanadi. Ushbu elementlarni quyidagilarga ajratish taklif 
qilingan: 
a) nofunksional o'rinbosarlar, masalan, -F, -Cl, -Br, -I, -NO
2
va b. 
b) funksional guruhlar, masalan, -NH
2
, -OH, -SH, >C=0, -COOH va b.