Toshkent moliya instituti "soliqlar va soliqqa tortish"

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Gadoyev E, Kuziyeva N. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. O’quv 
qo’llanma, –T.: "EL PRESS", 2011 yil – 240 b. 
2.
Gadoyev E, Kuziyeva N. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. 
Darslik. – T.: “O’zbekiston”, 2012. - 336 b. 
3.
Vahobov A.V, Jo'rayev A.S. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik.–
T.: “Sharq”, 2009. - 448 b. 
4.
A.Jo’rayev, M.Usmanova, Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. 
O’quv qo’llanma, –T.: “Sano-standart”, 2015. - 216 b.
 
 
 
 

---

46 
4-MAVZU: JISMONIY SHAXSLARNING DAROMADLARINI 
DEKLARATSIY ASOSIDA SOLIQQA TORTISH XUSUSIYATLARI 
 
Reja: 
1.
Jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortishni 
zarurligi va ahamiyati. 
2.
Yillik daromad haqidagi deklaratsiyani taqdim etuvchi jismoniy 
shaxslar toifasi. 
3.
Deklaratsiyani to‘ldirish tartibi. Soliq to‘lovchining majburiyatlari. 
4.
Deklaratsiya taqdim etuvchi chet el fuqarolari. 
5.
Deklaratsiyani taqdim etish tartibi. 
6.
Jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortishni 
takomillashtirish masalalari. 
 
Tayanch so’zlar: 
deklaratsiya usuli, deklaratsiyani to‘ldirish tartibi, 
umumdeklaratsiyalash tizimi.
 
 
1. Jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortishni 
zarurligi va ahamiyati.
Ikki va undan ko‘p daromad manbaiga ega bo‘lgan 
jismoniy shaxslar daromadini yil yakuni bilan deklaratsiyalash zaruriyati
: 

birinchidan, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning boshlang‘ich 
bosqichlarida tadbirkorlik harakatiga keng yo‘l ochilgandan keyin, ularning turli 
joyda ishlab topadigan daromadlarini aniqlash, hisobga olish va tegishli tartibda 
soliqqa tortish; 

ikkinchidan, soliqlarning eng bosh tamoyili - ularning barcha uchun 
barobarligini ta‘minlash; 

uchinchidan, mamlakatimizda jismoniy shaxslar daromad solig‘ini 
hisoblashning o‘sib boruvchi tartibda hisoblash mexanizmining joriy etilishi ham 
ikki va undan ortiq daromad manbaiga ega bo‘lgan jismoniy shaxslarning 
daromadlarini yil yakuni bilan qayta deklaratsiyalash mexanizmini ob’ektiv 
zaruriyat qilib qo‘ydi.
Shuning uchun ham yilning oxirida ikki va undan ortiq daromad manbaiga 
ega bo‘lgan jismoniy shaxslar tomonidan taqdim etiladigan daromadlar haqidagi 
deklaratsiyalarga muvofiq, soliqqa tortish ayni shu shkalaga binoan amalga 
oshiriladi. Umuman, daromadlarni deklaratsiyalash, o‘sib boruvchi yakunga ko‘ra 
soliq solish shkalasining afzalligini tasdiqlaydi. Bu narsa har xil mehnat faoliyati 
bilan shug‘ullanuvchi shaxslarning bir necha joydan daromad olish hollariga 
tegishlidir. Tabiiyki, bunday joylarning har birida ham ish haqi to‘lanish 
jarayonida tegishli soliq summalari belgilangan stavkalar bo‘yicha ushlab qolinadi. 
Shunday bo‘lsada, barcha jismoniy shaxslar o‘z daromadi haqidagi ko‘rsatuvchi 
deklaratsiyani topshirishda yil davomida olingan barcha daromadlarni ko‘rsatishi 

---

47 
kerak bo‘ladi. Bunday daromadlar, qayd qilib o‘tilganidek, jamlab chiqiladi va 
avval to‘langan soliqlar summasi chegirib tashlanib, natijada, yil davomida 
jismoniy shaxsning asosiy va asosiy bo‘lmagan boshqa barcha ish joylaridan olgan 
turli shakldagi ish haqlarining yig‘indisidan daromad solig‘i qayta hisoblab 
chiqiladi. Natijada, soliq to‘lovchiga ortiqcha to‘lagan soliq summalari qaytariladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi bilan, odamlarda turli daromad manbalari 
paydo bo‘la boshladi, jumladan chet davlatlarda xam har bir shaxs ishlash orqali 
daromadlarga ega bo‘lmoqda. Masalan, Davlat soliq qo‘mitasining ma‘lumotlariga 
ko‘ra, 2000 yilda 3763 ta shaxs AQSh, Koreya va Germaniya davlatlarida ishlab 
erkin almashtiriladigan valyutada daromadga ega bo‘lganlar, biroq deklaratsiya 
taqdim etmagan. 
Hisob-kitob qilinganda, ularning daromadlaridan juda katta miqdorlarda 
qo‘shimcha soliq hisoblandi. Bu holat bizningcha, ishchi kuchi eksportini 
sekinlashtiradi va tabiiyki, mamlakatga valyuta oqimini kamaytiradi.
1999 yildan boshlab, tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar 
uchun daromad solig‘i qat‘iy stavkalarda to‘lanadigan bo‘ldi. Ushbu chekinishga 
olib keladi. Chunki daromad miqdoridan qat‘iy nazar, soliqqa tortish mexanizmi 
soliqqa tortishda tenglik tamoyilidan tadbirkorlar bir xil stavkalarda soliq 
to‘laydigan bo‘ldilar.
Soliq to‘lovchilarning soliq sohasidagi bilim darajasi ham muammo bo‘lib 
turibdi. Hozirgi vaqtda soliq organlarida soliq axborot – maslahat markazlari 
mavjud. Barcha inspektsiyalarda navbatchi telefonlar ishlab turibdi. Maxsus nashr 
“Soliq va bojxona xabarlari” gazetasi ham muntazam chop etilmoqda. Lekin, soliq 
to‘lovchilar hozircha bu manbalardan etarli darajada foydalanayotganlari yo‘q.
 
Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishning umumdeklaratsiyalash tizimi joriy 
etilgach, soliq organlari qo‘shimcha ravishda 1-2 mln dona deklaratsiya qabul 
qiladilar. Bu soliq organlari kompyuter tarmog‘iga va ishchi kuchiga juda katta 
qo‘shimcha mehnat talab etadi. Shularni hisobga olgan holda, deklaratsiyalash 
tizimini tadbiq etishning quyidagi tartibini taklif etish mumkin. 
Respublika markazi quyidagi sektorlardan tashkil topadi: 

o‘zga idoralardan soliq ma‘lumotlarini olish va qayta ishlash sektori; 

deklaratsiyalarni qayta ishlash sektori; 

soliq idoralariga ma‘lumotlarni jo‘natish sektori; 

ma‘lumotlarni arxivlashtirish va saqlash sektori; 

xizmat xafvsizligini saqlash sektori; 

soliq idoralar faoliyatini nazorat qilish va muvofiqlashtirish sektori. 
Deklaratsiyalarni qayta ishlash viloyat markazi quyidagi sektorlardan iborat 
bo‘ladi: 

---

48 

jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni muvofiqlashtirish 
sektori; 

soliq to‘lovchilarga axborotlar yuborish sektori; 

ma‘lumotlarni qayta ishlash sektori. 
Deklarantlar bilan ishlash tuman byurosi quyidagi sektorlardan tashkil 
topadi: 

soliq to‘lovchilardan deklaratsiyalar qabul qilish sektori; 

ma‘lumotlarni qabul qilish va soliq to‘lovchilar bilan ishlash sektori; 

ma‘lumotlar yig‘ish va kiritish sektori. 
Respublika markazining vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: 

deklaratsiyalarni avtomatik ravishda qayta ishlash; 

ma‘lumotlarni chop etish va soliq organlariga yuborish; 

manbalardan ma‘lumotlar olinishini nazorat qilish va muvofiqlashtirish; 

quyi soliq organlarida soliq deklaratsiyalar bo‘yicha olib boriladigan 
ishlarni nazorat qilish. 
Viloyat markazining asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: 

tuman soliq organlarida deklaratsiyalar bilan ishlash ahvolini nazorat qilish; 

respublika markazidan ma‘lumotlar qabul qilish va ularni tuman soliq 
organlariga va soliq to‘lovchilarga etkazish; 

respublika markaziga ma‘lumotlar yetkazib turish. 
Deklarantlar bilan ishlash tuman byurosining asosiy vazifalari quyidagilardan 
iborat: 

deklarantlardan deklaratsiyalar qabul qilish; 

ma‘lumotlar qabul qilish va ularni qayta ishlash; 

axborotlarni qayd etish va kiritish; 

deklaratsiyalarni qayta ishlash; 

soliq to‘lovchilar o‘rtasida targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish; 

axborotlarni saqlash va arxivatsiya qilish. 
Soliq xabarnomalarini tayyorlash va tarqatish ishlarini uchastka soliq 
inspektorlari olib boradilar.
To‘lov manbaidan soliq ushlanib qolish imkoni bo‘lmagan jismoniy shaxslar 
o‘zlari soliq organlariga soliq to‘lash uchun murojaat qilishlari lozim. Deklaratsiya 
to‘ldirgungacha soliq miqdorining 85% dan ko‘prog‘i to‘langan bo‘lishi kerak. 
Soliq xabarnomalari yozma shaklda soliq to‘lovchiga etkaziladi yoki pochta 
xizmati orqali keltirib beriladi. Bir (asosiy joydan) joydan daromad oluvchilar 
uchun, agar boshqa joydan daromad olmasalar, deklaratsiya to‘ldirish rejimi tadbiq 
etilmaydi, chunki ular daromad manbaidan to‘liq soliqqa tortiladilar.
Deklaratsiya qabul qilinayotganda, inspektor tomonidan ko‘zdan kechirish 
yo‘li bilan nazoratdan o‘tkaziladi, keyin kompyuterga kiritiladi. Deklaratsiyalarni 
qayta ishlash jarayoni o‘z ichiga quyidagi jarayonlarni qamrab oladi: bu tanlab 
olingan ma‘lumotlar bilan deklaratsiyalarni solishtirish, deklaratsiya mazmuni 
bilan tanishish. Agar olingan deklaratsiya yuzasidan savollar tug‘ilsa, deklaratsiya 

---

49 
tekshirish bo‘limiga o‘tkaziladi. Binobarin, deklaratsiyalarning ichidan noto‘g‘ri 
to‘ldirilganlari ajratib olinadi. Deklaratsiyalarni tekshirish bo‘limining inspektori 
soliq to‘lovchiga tegishli bo‘lgan barcha ma‘lumotlarni deklaratsiya bilan 
solishtirib chiqadi. Agar daromad kamaytirib ko‘rsatilish holati aniqlansa, unda 
deklaratsiyani chuqurroq tekshirish maqsadida, operativ bo‘limga beriladi. Agar 
arzimas kichik kamchilik aniqlansa, soliq to‘lovchi soliq organiga taklif etilib 
kamchilik bartaraf etiladi.
Operativ bo‘lim inspektori joyiga chiqib, bank, moliya va boshqa tegishli 
tashkilotlar bergan ma‘lumotlar bilan solishtirib, taftish o‘tkazadi.
Agar deklaratsiya natijalariga ko‘ra, soliq qo‘shimcha hisoblansa, to‘lov 
xabarnomasi yuboriladi. Agar soliq ortiqcha to‘langan bo‘lib chiqsa, soliqni 
qaytarishga tegishli hujjatlar tayyorlanadi. Yuqoridagilardan ma‘lum bo‘ladiki, 
umumdeklaratsiyalash tizimi anchagina ko‘p mehnat va sarf-xarajat talab etadigan 
jarayondir. Binobarin, uni yanada mukammallashtirish uchun,-birinchi navbatda, 
deklaratsiyalarni ro‘yxatdan o‘tkazish, hisobga olish hamda soliq idoralari va 
boshqa davlat hokimiyat organlarining jismoniy shaxslarga doir faoliyatlarini 
muvofiqlashtirish mexanizmini takomillashtirish kerak. Bu jihatdan joriy 
etilayotgan yangiliklar mohiyatini o‘z vaqtida soliq to‘lovchilarga tushuntirish 
mexanizmini yaratish, deklaratsiyalarni taqdim etish tartibini va muddatlarini, 
ularning e’tiborlariga etkazish, deklaratsiyalarni topshirilmaganlik yoki noto‘g‘ri 
ma‘lumot taqdim etganlik uchun javobgarlik choralari to‘g‘risidagi targ‘ibot va 
tashviqot ishlarini faollashtirish muhim ahamiyatga ega. 
Deklaratsiyalash tizimini joriy etish juda katta axborotlar hajmiga ishlov 
berishni talab etadi. Shu bois, faoliyatning aynan shu uchastkasini to‘liq 
kompyuterlashtirish, soliq tushumlari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarga ishlov 
berishning yagona kompyuter tizimini omilkorlik bilan qo‘llash, deklaratsiyalash 
tizimining yagona axborot markazini yaratish darkor.
Oldimizga qo‘yilgan masalalarni hisobga olgan holda bugungi kunda 
deklaratsiyalash tizimida ma‘lumotlarga kompyuter ishlovi berish masalalari bilan 
shug‘ullanuvchi tashkiliy tuzilmani Davlat soliq qo‘mitasi huzurida barpo etish 
dolzarb hisoblanadi.