А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

 
ана 
3. Ўсмирларнинг жинсий тараққиёти 
Ўсмирлик ёшидаги жисмоний тараққиётнинг энг муҳим факти 
жинсий етилиш, 
яъни жинсий 
безларнинг ишлай бошлашидир. Жинсий етилишнинг бошланиши кўп жиҳатдан иқлимга ва миллий-
этнографик омилларга (масалан, Шимолда яшовчи одамларга нисбатан жинсий етилиш Жанубий 
районларда яшовчи одамларда илгарироқ бошланади) ва шунинг билан бирга индивидуал ҳаёт 
хусусиятларига (соғлиғига, бошидан кечирган касалликларга, овқатланишига, меҳнат ва дам олиш 
режимига, теварак-атрофдаги шароитга ва бошқаларга) боғлиқдир. Кўпчилик ўғил болалар ҳозирги 
вақтда жинсий жиҳатдан 15–16 ёшда, қиз болалар эса 13–14 ёшда етиляпдилар. Мутлақо 
тушунарлики, агар 15–16 ёшга келиб жинсий етилиш даври тугалланса, организм бу пайтда ўзига 
ўхшаш мавжудодни юзага келтиришга қобил бўлади. Лекин бу ёшда, равшанки, жисмоний ва 
хусусан руҳий, ғоявий, ижтимоий ҳамда гражданлик жиҳатдан етилганлиги ҳақида гап бўлиши 
мумкин эмас. Шундай қилиб, олимларнинг айтишларига кўра, ўсмирлик ёшида жинсий етилиш 
билан, тегишли инстинктлар, сексуал (шаҳвоний) бўёқларга бўялган ҳиссиётлар ва интилишларнинг 
намоён бўлиши ҳамда психик ва ижтимоий етилиш ўртасида 
номутаносиблик
юзага келади. Бу 
ёшнинг қийинлиги ва хавфлилиги
шундадир: ўсмир кўпинча ўзи учун янги бўлган инстинктларга ва 
интилишларга баҳо бера олмайди, уларни ушлаб, тўғри йўлга сола олмайди. Кўпинча у ўз 

---

54 
ҳиссиётларини ва хатти-ҳаракатларини назорат қила олмайди ва ўзининг қарама-қарши жинслар 
билан бўладиган ўзаро муносабатларини тўғри» йўлга қ
ў
я
 
олмайди. Агар биз ўсмирларнинг янги, 
ҳукмрон, номаълум ҳиссиётлар ва сезгилар олдида ожиз бўлиб қолишларини истамасак, агар 
уларнинг ниҳоятда гумонли (шубҳали) ва биз хоҳламайдиган манбалардан информациялар ҳамда 
тегишли кўрсатмалар олишларини ва ана шу асосда улар шахсининг нормал бўлмаган ҳолда 
бемаъни 
бузилишини 
истамасак, ўқитувчилар 
ва 
тарбиячилар 
ўсмирларга 
уларни 
ҳаяжонлантираётган ҳамма масалаларни тушуниб олишларига оқилона ҳамда усталик билан ёрдам 
беришлари керак. 
Ўқитувчилар, тарбиячилар, синф раҳбарлари даставвал шуни чуқур англашлари лозимки, 
жинсий етилиш организмнинг жисмоний тараққиётга таъсир қилишдан ташқари ўсмирнинг психик 
тараққиётига ҳам албатта таъсир қилади. Ўсмирларда жинсий етилиш муносабати билан шу 
пайтгача уларга номаълум бўлган ва қандайдир маънода улар учун кутилмаган жинсий мойиллик ва 
тегишли фикрлар, 
ҳислар, кечинмалар, қарама-қарши жинсга специфик қизиқиш, 
маълум 
мазмундаги китобларга, кинофильмларга, катталарнинг гапларига бўлган қизиқишларнинг 
пайдо 
бўлиши 
мутлақо зарур табиий ва нормал ҳолдир. Бу ўсмирлар билан олиб бориладиган таълим-
тарбия ишларини ташкил қилишда бу ёш учун ҳисобга олиниши лозим бўлган муҳим психологик 
хусусиятлардан биридир. Ваҳоланки, буларнинг ҳаммаси табиий ва қонуний экан, қўрқиш, 
ташвишланиш ва хавотирланишнинг ҳожати йўқ. Бироқ бунга лоқайдлик билан бефарқ муносабатда 
бўлиш ҳам мумкин эмас. Шундай фактлар кенг миқёсда маълумки, айрим шароитларда жинсий майл 
(ярамас ишларга тақлид қилиш, ёшга тўғри келмайдиган китоблар ва кинокартиналар билан 
танишиш ва шунинг кабилар) кўпинча бузуқлик ва пасткашлик билан боғлиқ бўлган ярамас 
қилиқлар ва кечинмалар шаклига ўтиб кетади. 
Ўсмирларни имконият борича ярамас намуналардан сақлаш зарур. Уларга тўғри келмайдиган 
адабиётларни ўқишга, улар учун зарарли бўлган кинофильмларни ва телевизион кўрсатувларни 
кўришларига йўл қўйиш керак эмас. Кези келганда шуни айтиш лозимки, бу иш шунчаки осон иш 
эмас. Масалан, телевизор орқали ўсмир учун кўриш мумкин бўлмаган қандайдир кўрсатув 
бериляпти, ўсмирни телевизордан чалғитиш (кўришга йўл қўймаслик) нақадар қийин эканлигини 
ота-оналар биладилар. Умуман телевизорни кўришни тўғридан-тўғри ман қилиш тескари натижага 
олиб келиши мумкин. Ўсмир қандай бўлмасин (уларнинг бирининг оқилона айтишича) «темир 
парда» орқасида қарашга уриниб кўради. Ҳар ҳолда, ўсмирларда ана шундай қизиқишларни умуман 
юзага келтирмасликка эришиш қийин бўлса керак. Бу қандайдир маънода табиий ва зарурий 
ҳодисадир. Бироқ шунга эришиш лозимки, бу қизиқиш зарарли характерга эга бўлмасин, қандайдир 
кераксиз психологик хусусиятлар билан боғлиқ бўлмаслиги керак. Бу ерда ўсмир ҳаётининг тўғри 
тартиби, яъни қатъий меҳнат, уйқу, дам олиш ва овқатланиш режими, жисмоний тарбия ва спорт 
билан доим шуғулланиш ёрдам беради. Ўсмирларнинг диққатларини кўчириш, яъни бошқа томонга 
– улар учун қизиқарли ва жозибали бўлган фаолиятлар, фойдали ва қизиқарли фильмларга, 
китобларга томон йўналтириш муҳимдир. 
Бу ўсмирлар диққатининг жинсий кечинмалар устида тўпланишини озайтиради. Лекин ҳар 
ҳолда боланинг бутун ҳаётини ташкил қилиш, яъни қатъий режим ва кун тартибини ташкил қилиш 
асосий аҳамиятга эгадир. 
Ўсмирларнинг турли ижодий машғулотларига қизиқишлари техника ишларига, музикага, 
расм солишга, спортга берилиш, ўсмирнинг ижтимоий активлиги, ижтимоий ишларда қатнашиши 
унинг ижодий активлигига ёрдам беради, фойдали йўналиш ва интилишни юзага келтиради. 
Аксинча, бекорчилик, бемаъни тарзда вақт ўтказиш, фойдали машғулотларнинг бўлмаслиги 
диққатни жинсий кечинмалар устида тўпланишга олиб келади, зарарли одатлар ва интим 
муносабатлар доирасига тааллуқли кераксиз қизиқишларнинг пайдо бўлишига ёрдам беради. 
Жинсий тарбия системасида ўсмирларга маълумот бериш, уларга икки жинс ўртасидаги ўзаро 
муносабатларга доир мураккаб масалаларни тушунтириш керак ёки керак эмасми. Эҳтимол, 
ўсмирнинг имконият борича узоқ вақт давомида хабарсиз бўлганлиги маъқулдир? Бир кун, вақти 
келиб, ўсмирларнинг бизларга билдирмасдан ҳаммасини билиб олишар. Жуда кўп ўқитувчилар ва 
тарбиячилар шундай деб ўйлайдилар. Уларнинг баъзи бирлари бунга ишонадилар, бошқалари эса 
ўзларининг бу ишга шунчаки бепарволикларини оқлашга ҳаракат қиладилар. Ахир, ўсмирлар, билан 
бу «қалтис» тема бўйича гаплашиш хавфли хатарли ҳамда бу иш катта санъат талаб қилади. 

---

55 
Бироқ ўсмирларни воқеликдан ажратиб қўйиб бўлмайди. Улар атрофида ҳаёт қайнаб турибди, 
ўсмирлар унга кўзларини катта очиб ва зўр қизиқиш билан қарамоқдалар. Улар ўзлари учун кам 
тушунарли бўлган одамларнинг сирли муносабатларини ҳам тушунишни истайдилар. Агар 
тарбиячилар ўз вақтида ёрдам бермасалар, ундай пайтда ўсмирлар ўзлари учун тушунарсиз бўлган 
ва уларни ҳаяжонли тарзда ўзига жалб этган ҳодисаларга ўзлари жавоб қидиришга мажбур 
бўладилар. Мана шундай пайтда ўсмирларнинг «маърифати» билан бошқалар, яъни тажрибали, 
ўйлаб иш кўрадиган тарбиячилар эмас, балки уятсиз ва ифлос, ёмон тарбияланган сурбет ўртоқлари 
ва дугоналари шуғулланадилар. 
Мактаб директори ва ўқитувчи (хусусан синф раҳбари ва мактаб психологи билан бирга 
адабиёт, тарих, биология ўқитувчилари) шу нарса ҳақида махсус равишда ўйлашлари лозим 
бўладики, қандай қилиб ўсмирларда бошқа жинсдаги шахсларга нисбатан тўғри муносабатда 
бўлишни, ўзаро инсоний муносабатлар гўзаллигини уларни мажбур қилмай тарбиялаш мумкин, 
қандай қилиб ўғил болаларда олижаноблик, фидокорликни (бу сўзларни ишлатишдан қўрқмаймиз!), 
қиз болаларда софликни, аёллик қадр-қимматини тарбиялаш мумкин. Фақат тегишли масалаларга 
нисбатан сунъи» қизиқишни уйғотиш ярамайди. Агар ўқитувчи тегишли хатти-ҳаракатнинг намоён 
бўлишини кўриб турса, тегишли гапларни эшитса, бундай ҳолда бегоналардек кузатувчанлик 
позициясида туриши ярамайди. Бошқа бир ҳолларда ўсмирларнинг ўзлари ҳам сўрайдилар. «Мана 
сиз дўстлик, ўртоқлик ҳақида лекция ўқийсиз, айтингчи: севиш мумкинми, севгининг ўзи нима, ўғил 
болалар билан қиз болалар ўртасида қандай муносабат бўлиши керак?» Ўқитувчининг пухта 
ўйланган, ўсмирлар билан яхши вазиятда самимий ўтадиган индивидуал суҳбатлари катта аҳамиятга 
эгадир. 
Ниҳоят, жинсий тарбиянинг зарурий томони бўлмиш эстетик тарбия ҳақида ҳам гапириб 
ўтамиз. Ўсмирлар ҳақиқий муҳаббатнинг гўзаллигини, муҳаббат ҳисси билан бирлашган эркаклар ва 
хотинлар ўртасидаги муносабатнинг гўзаллигини кўришга ҳамда тушунишга ўрганишлари 
лозим. Тарбиячи бунинг учун адабиёт ва санъат асарларидан фойдаланиши мумкин. Ўсмирларни 
ажойиб музикага қатнаштириш, муҳаббат ҳиссини куйловчи ажойиб шеърлар, тасвирий санъат 
асарлари ва ҳайкалларни таништириш билан чекланиб қолмай, балки уларга композитор, ёзувчи ёки 
рассом айнан нималарни ифодаламоқчи бўлганлигини ва қандай тасвирловчи воситалардан 
фойдаланганликларини тушунтириш лозим. Мана шунда ўсмирларда секин-асталик билан инсон 
ҳаётини безовчи ажойиб ва юксак ҳиссиёт бўлмиш муҳаббат ҳисси ҳақида тасаввур пайдо бўлади. 
Ўсмирлар билан фақат инсоний муносабатларнинг қандай бўлиши
 
тўғрисида, ҳаётнинг фақат 
чароғон томонлари ҳақида гаплашиш билангина чекланиш, уларни фақат ижобий ибратли мисоллар 
орқалигина тарбиялаш керак эмас. Ўйлаймизки, салбий ҳодисаларга нисбатан ўзига хос иммунитет, 
яъни салбий реакция ҳосил қилиш керак. Шунинг учун бахтга қарши ҳали бор бўлган, аммо 
бўлмаслиги керак бўлган жуда кўп нарсалар ҳақида ҳам гапиришга тўғри келади. Турмушнинг 
айрим хунук томонлари ва кишилар ўртасидаги ярамас ўзаро муносабатлар ҳақида гапириб, бундай 
ҳодисаларни кескин ва ишонч билан қоралашга тўғри келади. Бунинг билан биз ўсмирларнинг 
эътиборларини турмушнинг бу хунук ҳодисаларига жалб қиламиз деб ўйламаслик лозим. Ўсмирлар 
бари бир бу ҳодисаларни кўриб турадилар. Муҳим томони шундаки, ўсмирлар турмушдаги бундай 
хунук ҳодисаларни тўғри тушунсинлар ва тўғри баҳолай олсинлар. 
Ўсмирлар ёши давридаги севишганлик ҳодисасига қандай қараш керак? Айримлар бундай 
болаларга севишганлик ҳодисасининг ўзи борми, деб сўрайдилар. Эҳтимол, бу катталарга тақлид 
қилиш формаларидан биридир холос? Ўйлаймизки, гарчи, ўсмирлик ёшида учрайдиган бундай 
фактларни бўрттириб кўрсатишнинг ҳожати бўлмаса ҳам, аммо ўсмирларнинг (хусусан каттароқ 
ёшдаги ўсмирларнинг) кўпинча шахсий ёқтириш, майл қўйиш ҳисларини кечиришлари ва ҳатто 
ўзига хос бўлган биринчи муҳаббат жисмларини кечиришларига кўз юмиб бўлмайди. Бундай 
ҳодисаларга ҳам ҳушёрлик билан муносабатда бўлиб, нормал ва табиий ҳодиса сифатида қараш 
лозим. Юзага келаётган туйғуни ман қилиш, қўполлик ва одобсизлик билан кулиб мазах қилиш 
ярамайди. Иккита ўсмир бир-бирига ижобий таъсир қилиши орқали юзага келган соф, дўстона,
қалбдан чиққан мана шундай муносабатларга беодоблик билан аралашиш ҳодисалари педагогик 
адабиётларда бир қанча марта тасвирланган. Педагогик нуқтаи назардан бу ерда ҳамма нарса 
жойида. Бундай туйғунинг юзага келишига йўл қўймасликнинг нима кераги бор эди? Қўпол ва 
одобсизлик билан аралашиш ўсмирлар қалбини жароҳатлайди, уларнинг биринчи севгиларини 
ҳақоратлайди. Шундай қилиб, 15 ёшли ўқувчи қизнинг юрак сирлари ёзилган хотира дафтари мактаб 

---

56 
директорининг қўлига тушиб қолади. Дафтарда қизнинг ўз синфдошини севиб қолганлиги ва бу 
туйғуни бошқалардан яшириб юрганлиги ёзилган эди. Қизча ўзининг севгиси тўғрисида ҳатто шеър 
ҳам ёзган эди. Содир бўлган ана шу ҳодисани фавқулодда ҳолат деб ўйлашга ҳеч қандай асос йўқ 
эди. Аммо шунга қарамай, директор бундай ҳодисага қарши жиддий чора кўриш орқали курашишга 
қарор қилди. Мактаб директори қизчанинг хотира дафтаридан айрим парчаларни ва қизчанинг 
шеърини мактаб радиоузели орқали ўқиб эшиттиришдан кўра дурустроқ чора топа олмади. Бу 
ҳодисадан руҳан эзилган қизча ўқишни ташлаб кетди. Аммо бунинг оқибати бундан ҳам оғирроқ 
бўлиши мумкин эди. 
Бундай масалаларга тўла бепарво бўлиш ҳам ўринли эмас. Ахир юзага келаётган туйғу ҳар 
хил шаклга кириши, ўсмирга ҳар хил таъсир қилиши мумкин. Одоб билан шунга эришиш лозимки, 
ўсмирларнинг бир-бирларига таъсирлари фақат ижобий тусга эга бўлсин, ўсмирлар юзага келаётган 
туйғуларнинг таъсири остида покиза, яхши, камтарин ва ақлли бўлсинлар. 
Ўсмирлар жинсий етилиш сирларининг 17 фоизини ота-онадан, 9 фоизини ўқитувчилардан, 4 
фоизини мактаб врачидан ва қолган яширин жиҳатлари, ҳолатлари тўғрисидаги маълумотларни 
кўча-кўйдан, ўртоқлари ва дугоналаридан эшитиб билиб оладилар. Кутилмаган ҳолатлар ва 
маълумотлар уларнинг хатти-ҳаракатини чигаллаштиради, яккалик оламига берилиш бошланади, 
феъл-атворда айрим иллатлар пайдо бўлади. Гоҳо ўсмирлар орасида ахлоқан тубанлашув ҳоллари 
рўй бериши мумкин. Уларни бундай қилиқлардан, нопок гуруҳ ва тўдалардан халос этиш мақсадга 
мувофиқдир.