А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

 Ўсмирнинг психик ўсишини ҳаракатга келтирувчи куч нима?
Ўсмирнинг психик 
ўсишини ҳаракатга келтирувчи куч унинг фаолиятини вужудга келтирган янги эҳтиёжлар билан 
уларни қондириш имкониятлари ўртасидаги қарама-қаршиликлар тизимининг намоён бўлишидир. 
Мана шу диалектик қарама-қаршиликлар ортиб бораётган жисмоний, ақлий ҳамда ахлоқий 
имкониятлар билан барқарорлашган, стереотипга айланган ташқи оламни акс эттиришнинг 
шакллари ўртасида содир бўлади. Вужудга келган зиддиятлар ва қарама-қаршиликларни психологик 
камолотни таъминлаш, фаолият турларини мураккаблаштириш орқали ўсмир шахсида янги 
психологик фазилатларни таркиб топтириш билан аста-секин йўқотиш мумкин. Бу давр инсоннинг 
камолоти юқорироқ босқичига кўтарилиши билан якунланади. Камол топиш ўсмирдан 
умумлаштириш, ҳукм ва хулоса чиқариш, мавҳумлаштириш, объектлар ўртасидаги ички 
муносабатларни ўрнатиш, муҳим қонун, қонуният, хосса, хусусият, механизм ва тушунчаларни 
англаш, ихтиёрий диққат, барқарор қизиқиш, онгли мотив ва мантиқий эслаб қолишни талаб қилади. 
Буларнинг барчаси фанларга доир билимлар тизимини вужудга келтиради, амалий кўникмаларни 
шакллантиради, ўзини ўзи назорат қилиш, баҳолаш, англаш сингари хусусиятларни таркиб 
топтиради. 
Ҳозирги ўсмирлар ўтмишдошларига нисбатан жисмоний, ақлий ва сиёсий жиҳатдан 
бирмунча устунликка эга. Уларда жинсий етилиш, ижтимоийлашув жараёни, психик ўсиш олдинроқ 
намоён бўлмоқда. Шу сабабли бизда ўғил ва қизларни 10-11 дан 14-15 ёшигача ўсмирлик ёшида деб 
ҳисобланади. 
Веналик психолог 3. Фрейд ва унинг шогирдлари ўсмирлик даврини баҳолашда инсонга 
азалдан берилган қандайдир илк майл нишонаси сифатида вужудга келадиган ўз мавқеини 
белгилашга онгсиз интилишни энг муҳим асос деб ҳисоблайдилар. Бу интилиш гўёки худбинлик, 
бошқа кишиларни менсимаслик, пайдо бўлишга, атроф-муҳит билан келиша олмасликка, ҳатто 
низоларга олиб келар, онгсизлик эҳтиёжлари ва майллари шахснинг фаоллигини белгилар эмиш. Рус 
психологлари 3. Фрейд назариясини мутлақо асоссизлигини таъкидлаб, ўсмирда имконият билан 
талабчанлик ўртасидаги келишмовчилик, ўзини кўрсатишга мойиллик ва ўз ички дунёсига 
қизиқишнинг намоён бўлиши билан характерланишини асослаб бердилар. 
Айрим психологлар биогенетик ўсишнинг биологик омилларига, яъни жинсий етилишга 
алоҳида ҳамият берадилар. Уларнинг фикрича, ўсмирнинг психик жиҳатдан инқирозга етакловчи, 
ҳаяжонга солувчи субъектив ички кечинмалари ўғил ва қизларни танҳолик психологиясига тортар 
эмиш. Ўсмир учун характерли норозилик, қўполлик, қайсарлик, шафқатсизлик, тажанглик, 
гинахонлик, тажовузкорлик каби иллатлар жинсий етилишнинг маҳсули янги туйғулар, майллар, 
кечинмалар ўсмир хатти-ҳаракатида ҳукмрон бўлиб, унинг хулқ-атворини бошқаради деб 
тушунтирилмоқда. Ўсмирликнинг психологик қиёфаси, ҳолати, имконияти ягона соф биологик 
омилга боғлиқ эмаслиги ҳаммага аёндир. 
Америкалик психолог Р. Кулен ўсмирлик даври ҳақидаги биогенетик назарияни қаттиқ 
танқид қилиб, ўсмирлик даври ижтимоий-ахлоқий категориядир, деган ғояни олға суради. Унинг 
фикрича, ўсмирлик даврида учта асосий ижтимоий ахлоқий категория мавжуд бўлиб, улар: 

---

52 
1.
эмансипация (катталар таъсиридан қутулиш) 
2.
мустақилликка эришиш 
3.
ҳаёт йўли ва касб-ҳунар танлашга жиддий муносабатда бўлиш, зарур ижтимоий-ахлоқий 
нормаларни ўзлаштиришдан иборатдир. 
Унинг фикрича, бола юқоридаги муаммоларга эътибор бермас экан, ўсмирлик даври қанча 
бўлишидан қатъи назар, у болалигича қолаверади. Р. Кулен ўз назариясида биологик омилларни ҳам, 
ўсмирлик давридаги ўсишнинг психологик хусусиятларини ҳам ҳисобга олмайди, аксинча, уларни 
батамом инкор қилади. 
Психологларнинг фикрича, ўсмирлик даврининг муайян ҳеч ўзгармас хусусияти ва 
характеристикаси мавжуд эмас. Ўсмирлар ўртасидаги ўзига хос типологик фарқларни ижтимоий 
омилларнинг таъсири билан, таълим ва тарбия шароитларининг хусусиятлари билан изоҳлаш 
мумкин. 
Шу билан бирга, ўсмирнинг жисмоний ўсиши хусусиятлари, жинсий етилишининг иқлим ва 
миллий-этнографик омиллари ҳам бор.