26
1)
катталар боланинг ҳохиш истакларини тушунмаслиги, имо-ишораси ва юз-чеҳра
ҳаракатларига, пантомимикасига (юз билан тана ҳаракатлари қўшилиши) эътиборсизлиги;
2)
боланинг иҳтиёрсиз хатти-ҳаракатига батамом қаршилик кўрсатиши, шунингдек, унинг
талабини бажармаслиги, қониқтирмаслиги;
3)
боладаги ўзгаришларга оид билимлардан бехабарлиги, бу ўзгаришларни олдиндан сеза
олмаслиги ва бошқалар.
Жазавага тушишнинг хусусияти ва даражаси боланинг яшаш шароити ҳамда унга
катталарнинг муносабатида ўз ифодасини топади ва маҳаллий мезонлар ёрдамида билан аниқланади.
Н. А. Менчинская ўз кундаликларида бир ярим ёшли ўғлининг ўжарлигини шундай таърифлайди:
«Мумкин эмас!» тақиқлашга жавобан Саша ўжарлик қилар, шўхлигини яна зўр бериб давом
эттиришга уринар эди; унинг ўжарона хоҳишини бошқа объектга тортиш билангина бартараф қилса
бўлар эди: кўпинча тақиқлашга қарши йиғлаб инжиқлик қилар, ҳатто, ўзини полга отар, қўл ва
оёқларини тапиллатар, аммо бундай «жазава» унда жуда кам содир бўлиб, уни бундай
шўхликларидан тез ва осон чалғитиш мумкин эди…»
Психологлардан Л. С. Виготский, П. П. Блонский ва уларнинг шогирдлари олиб борган
ишлардан кўринадики, болада пайдо бўлган даслабки сўз-ибора гўдаклик давридан илк болалик
даврига ўтишнинг энг муҳим жиҳати ва шарти ҳисобланади. Ҳаракат билан сўзнинг боғланиши
боланинг мустақиллиги ва мустақил фаолиятни амалга ошириш учун зарур шароит яратади.
Йирик психологлар В. Штерн, К. Бюлер ва бошқаларнинг тадқиқотларида баён қилинишича,
бола қўллайдиган дастлабки сўзлар иккита муҳим хусусиятга эгадир: биринчи хусусияти улар
катталар нутқидаги сўзлардан фонетик жиҳатдан кескин фарқланишидир; иккинчи хусусияти эса
ўзининг қамрови билан кўп маъноли эканидир. Бошқача айтганда, мазкур сўзлар, иборалар маълум
предметни эмас, балки қатор нарсаларнинг номини, ҳатто, гуруҳларини англатади.
Жуда кўп йирик психологлар фикрига ва кузатишларимиз натижаларига кўра, боланинг нутқи
ихтиёрсиз бирданига вужудга келиш хусусиятига эга бўлиб, катталарнинг мазмунли нутқи
таъсирида «ночор аҳволга тушиб» қолиб, ўз фаоллигини йўқотади. Хатто, зарур шарт-шароит
яратилган тақдирда хам бола ўзиниг нутқ бойлигидан унумли фойдалана олмайди.
Болада дастлабки фаол нутқнинг шаклланиши муаммоси билан шуғилланган Ф. И. Фрадкина
илмий-амалий ахамиятга молик кўп маълумотлар тўплаган. Унинг тажрибасида табиий мулоқот
пайтида бола бирор сўзни бир кунда ўзлаштирилган, бироқ сунъий шароитда эса 10-11 кун давомида
ўша сўз билдирган предметнинг тимсолини кўрсатиш имкониятига эга бўлган. Ф. И. Фрадкинанинг
маълумотига кўра боланинг нутқ бойлиги 10 ойликда 1 тадан 5 тагача, 11 ойликдан 3 тадан 8 тагача,
12 ойликдан 7 тадан 16 тагача, яъни жуда чекланган бўлади. Бундан ташқари, олима ҳаракат
жараёнида сўзларни талаффуз қилиш имконияти кенглигини баён қилган.
Бола дастлабки сўз ва атамаларни ўзлаштириши учун катталар унга қизиқарли йўл-йўриқ ва
иш-ҳаракатларни кўрсатишлари лозим. Ҳаракатлар ва буюмларнинг янгилиги боланинг фаолиятини
муайян йўналишга, буриб юбориши мумкин, буни вужудга келган ички механизмлар тақозо этади.
Махсус ўтказилган тажрибалар асосида сўзлар кўп маънолилиги бўйича бир нечта гуруҳга мансуб,
дея хулоса чиқариш мумин.
Do'stlaringiz bilan baham: