Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiylashtirish muammolari va samaradorligi 
 
Mustaqillikka erishilganidan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlarini amalga 
oshirishda yetakchi rol davlatga tegishli edi. Chunki davlat ko‘p o‘zgarishlarning tashabbuskori 
bo‘lgan. 
Deyarli 70-yillar oxiriga qadar rivojlanayotgan mamlakatlarda mulkchilik, yalpi ichki 
mahsulot, investitsiyalar, ish bilan ta’minlashda davlat ulushi ortib bordi. 80-yillar boshiga 
kelib davlat sektori ulushiga:
- Qishloq xo‘jaligida bandlik bo‘yicha 44%; 
- yalpi ichki mahsulot bo‘yicha 10-20%; 
- investitsiyalar bo‘yicha 20-60% to‘g‘ri keldi.
Biroq, davlatning iqtisoddagi ustuvor ishtiroki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda kutilgan 
natijani bermadi. Rivojlanayotgan iqtisodga davlatning aralashuvi oqibatlari 60-70-yillarda 
tanqidga uchradi, lekin 80-yillarda bu borada burilish yuz berdi.
Davlat bo‘g‘inida budjet kamomadi o‘sishi oqibatida ba’zi rivojlanayotgan 
mamlakatlarning qarzdorlik inqirozi anchagina keskinlashganligi tufayli g‘arb kreditorlari o‘z 
siyosatlarini qayta ko‘rib chiqdilar.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki hamda Xalqaro valuta jamg‘armasida 
rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodini "tarkibiy moslash" deb ataladigan yangi siyosat 
ma’lum qilindi.
Endi aniq davlat loyihalari uchun beriladigan kreditlar o‘rnini quyidagi maqsadlarda 
beriladigan qarzlar egalladi:
1) Moliyaviy ahvolni barqarorlashtirish; 
2) xususiy sektorni rivojlantirish; 
3) xususiylashtirish dasturini o‘tkazish.

---

Rivojlanayotgan mamlakatlarning o‘zida ham davlatning imkoniyatlariga ishonmay 
qo‘yildi. "Uchinchi dunyo" mamlakatlari muammolarini iqtysodda xususiy bo‘g‘inning 
ustuvorlik roliga suyanibgina hal qilishi mumkin, degan umumiy xulosa shakllandi va kundan-
kunga o‘sib bordi. 
Biroq, amaliyot shuni ko‘rsatdiki, rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiylashtirishning 
haqiqiy ko‘lami shu masala yuzasidan bo‘ladigan munozaralar ko‘lamidan ancha orqada qoldi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning 28 tasida Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki olib 
borgan tadqiqotlarga muvofiq, 80-yillarda 3975 ta davlat korxonasidan 137 tasi (3,4%) yopilgan 
yoki tugatilgan, 85 tasi (2%) butunlay yoki qisman sotilgan va 45 tasi (1%) ijaraga qo‘yilgan 
yoki boshqaruvga topshirilgan. Xususiylashtirish sur’ati ham kutilganidan ancha sekin amalga 
oshirilgan.
Xususiylashtirish natijalarini tahlil qilishda, faqat uning ko‘lami va sur’atinigina baholash 
muhim bo‘lib qolmasdan, xususiylashtirilgan korxonalarning ish samaradorligini baholash ham 
juda muhimdir. 
Tajriba shuni ko‘rsatdiki, rivojlanayotgan mamlakatlardagi xususiylashtirishning 
samaradorligi sanoati rivojlangan mamlakatlardagiga nisbatan umuman ancha past bo‘lgan:
- Xususiy shaxslarga berilgan ko‘pgina korxonalar kam foyda ko‘radigan yoki hatto 
zarar keltiradiganligicha qolgan;
- xususiylashtirilgan kompaniyalarga shunchalik ko‘p imtiyozlar berilganki, natijada 
ilgarigi davlat korxonalari o‘rnida amalda xususiy monopoliyalar paydo bo‘lgan va 
xususiylashtirishning mohiyati - ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun raqobatni 
kuchaytirish omili yo‘qqa chiqarilgan.