A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

 
Tayanch tushunchalar (kalit so’zlar): 
aholi takror barpo bo’lishi, Demografik o’tish 
nazariyasi,, demografik o’tish, demografik o’tishning bosqichlari, demografik portlash, demografik 
inqiroz, demografik koiffisientlar, kengaygan, oddiy va qisqargan aholi takror barpo bo’lishi, aholi 
depopulyatsiyasi. 
 
Aholi takror barpo bo’lishi xaqida tushuncha va unga ta’sir etuvchi omillar. 
Avlodlar 
almashinishi davomida (aholining takror barpo bo’lishi) uning soni, yosh va jinsiy tarkibi o’zgaradi. 
Avlodlar almashinuvi, aholi tabiiy o’sishi hajmini aniqlash, har bir avlod o’rtacha umr ko’rishi, 
tug’ilish va o’lim jarayonlari yig’indisi aholining tabiiy harakati yoki takror barpo bo’lishi deyiladi.
 
Aholining takror barpo bo’lishi, jamiyat davomiyligini ta’minlovchi asosiy jarayon bo’lib, 
inson avlodining muntazam yangilanib turishidir. Aholining takror barpo bo’lishida uning tabiiy 
harakati tug’ilish va o’lim asosiy omil hisoblanadi. Aholining takror barpo bo’lish ko’rsatkichlari 
tug’ilish va o’lim darajasiga bog’liq bo’lib, u har bir hudud aholisi dinamikasining taxlili uchun 
muhim tarkibiy qismidir. 
Jamiyatda avlodlar almashinadi, aholi takror barpo bo’ladi. Natijada aholi soni o’sadi. 
Aholining takror barpo bo’lishi har bir hudud tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy muhiti ta’sirida ro’y beradi va 
traqqiy etadi. Shu boisdan aholi takror barpo bo’lish ko’rsatkichlari turli mamlakatlarda turli vaqtlarda 
bir-biridan farqlandi. Bu farqlarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashda aholi takror barpo bo’lishini 
ifodalovchi maxsus ko’rsatkichlardan foydalanildi. Biologik hodisa hisoblanmish tug’ilish va o’lim 
asosiy aholi takror barpo bo’lishidgi ko’rsatkich ekanligini aytib o’tgandik. Bu ko’rsatkich miqdoriy 
jihatdan 1000 kishiga hisoblanadi va promilleda ifodalanadi. 
Aholi takror barpo bo’lishiga ko’plab omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular quyidagilar: 
5.
Tabiiy-biologik; 
6.
Ijtimoiy-iqtisodiy; 
7.
Ijtimoiy-madaniy; 
8.
Psixologik; 
9.
Demografik. 
Tabiiy-biologik omil ahol takror barpo bo’lishida muhim omillardan biri. Yer yuzi aholisi turli 
tabiiy sharoitda yashaydi, tug’iladi va o’ldi. Insonning tug’ilishi va o’lishi kabi bilogik hodisa ekan u 

---

tabiiy sharoit bilan uzviy bog’liqlikdadir. 
Jamiyat davomiyligini ta’minlovchi inson ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va psixologik 
omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. 
Aholi tabiiy o’sishi uning jinsiy, yosh tarkibi, nikoh va ajralish jaranlari ham muhim 
hisoblanadi. Bularning barchasi demografik omillar sirasiga kiradi. Ma’lumki, tug’ilish qanchalik ko’p 
bo’lsa, aholi soni o’sib boradi, aholi tarkibida bolalar va yoshlar iqdori oshadi yoki aksincha tug’ilish 
kamaysa, jinsiy tarkibdagi buzulishlar ro’y bersa aholi yosh tarkibid qariyalar idori oshadi va hokazo. 
Yuqoridagi omillar aholi takror barpo bo’lishiga bir xil ta’sir etmaydi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omil aholi tabiiy harakatida muhim rol o’ynaydi. Aholining yashash sharoiti, 
sog’liqni saqlashning ahvoli, ayollarning jamiyatdagi o’rni, aholining madaniy va ma’lumotlilik darjasi 
va boshqalar aholi tabiiy harakati darajasini belgilab beradi. Ushbu omillarning tug’ilish va o’limga 
ta’siri qarama-qarshi ham bo’lishi mumkin. Aholining yashash sharoiti, moddiy ahvoli yaxshilanishi, 
tibbiy xizmat kabi sohalarning rivojlanishi, o’lim ko’rsatkichini pasaytiradi, aholi o’rtacha umr ko’rish 
darajsini uzaytiradi. Natijada aholi tarkibida qariyalar salmog’i ko’payadi va o’z-o’zidan o’lim 
ko’rsatkicha osha boshlaydi.
Turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda aholining takror barpo bo’lishining turli ko’rinishlari mavjud. 
Jumladn, rivojlanayotgan yoki iqtisodiy nochor davlatlardagi aholi o’rtasida erat oila qurish, ko’p 
farzandlilik, ayollar ahvolini yaxshi himoyalanmaganligi, ma’lumotlilik darajasining pastligi, sog’liqni 
saqlash tizimining yetarli yo’lga qo’yilmaganligi tug’ilishning juda yuori bo’lishiga, o’lim drajasining, 
ayniqsa bolalar va allar o’limining ko’pligiga sabab bo’ladi. Mazkur sanab o’tilgan ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar ta’sirida aholining tabiiy harakatini o’rta yoki past, avlodlar almashinishini juda tez deb 
baholashimiz mumkin. 
Ijtimoiy-madaniy, psixologik omillar ko’pgina ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan birgalikda aholi 
takror barpo bo’lishiga ta’sir etadi. Aholining turmush darajasi baland, madaniy saviyasi yuqori 
bo’lgan aksariyat rivojlangan davlatlarda aholi takror barpo bo’lishida tug’ilish darajasining pastligini 
ko’ramiz. O’rtacha umr ko’rish ko’rsatkichi eng balandni tashkil etadi. Angliyalik iqtisodchi Semyuel 
Leng “agar hamma yetarli, qulay, yaxshi sharoitda yashaganda edi, hozir dunyo odamsiz qolgan bo’lur 
edi” deydi. Bundan aholining moddiy ahvoli, ma’naviy turmushi yuksalib borar ekan o’z navbatida 
inson psixologik nuqtai-nazardan ko’p farznd ko’rishni istaydi degan fikr tug’iladi. B.S. Urlanis 
“Moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan oilalrning farzandlari kam sonlidir” deb iqtisodiy omilning 
demografik omilga ko’rsatayotgan ta’sirini ifodalab beradi. SHuniningdek u moddiy omil bilan 
ma’naviy omilning avlodlar almashinuviga hamisha bir hil yo’nalishda ta’sir etmasligini ham aytib 
o’tadi. 
Aholi takror barpo bo’lishida muhim xisoblangan omillarni o’rganar ekanmiz mintaqalar 
doirasida aholi takror barpo bo’lishining bir-biridan farq qiluvchi tiplarini kuzatamiz. 
Birinchi tip- bu guruhga kiruvchi davlatlarda yashovchi aholi o’z-o’zini qayta tiklamaydi. O’lib 
ketayotganlar mutloq miqdori hayotga yangi kelayotganlar miqdoridan ortiq. Mazkur guruh 
davlatlarini “depopulyatsiya” davlatlari deb ham atash mumkin. Bularga Yevropa, Boltiqbo’yi 
davlatlari, SHimoliy Amerikadagi ma’lum bir davlatlarni, Yaponiya, Gruziya, Armaniston, Rossiyani 
kiritish mumkin. 
Ikkinchi tip- aholining umumiy soni oshmaydi, bu tipdagi davlatlar aholisida tug’ilish bilan 
o’lim ko’rsatkichi deyarli teng. Aholi soni haddan tashqari ko’payib yoki kamayib ketmaydi. 
Aholining ma’lum bir miqdori ushlanib turadi. Ushbu tipdagi davlatlar aholi takror barpo bo’lishining 
oddiy tipiga kiruvchi davlatlar deb ham ataladi. 
Uchinchi tip- davlatlariga tug’ilish miqdori, hayotdan o’tib ketayotganlar miqdoridan ancha 
katta ko’rsatkichga ega. Aholi tarkibida progressiv yosh tarkibidagilar soni o’sib boradi. Keksa va 
qariyalar salmog’i kam sonli, bolalar, yoshlar ko’pchilikni tashkil etgan holda aholi takror barpo 
bo’lishi ijobiy baholanadi. 
Aholi takror barpo bo’lishining kengaygan deb ataluvchi tipiga Afrikaning barcha davlatlari, 
Xorijiy Osiyo, Janubiy Amerikaning qator davlatlari, Avstraliya va Okeaniya, O’rta Osiyo davlatlarini 
kiritish mumkin. Mazkur davlatlarga tug’ilish miqdorining ko’pligiga qator omillar sabab bo’lib u o’z 
navbatida bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi. Tug’ilish va o’lim 
ko’rsatkichlari orasidagi katta farqlar aholi takror barpo bo’lishi ko’rsatkichlarining bir-biridan keskin 
ajralishlariga sabab bo’ladi. Aholi takror barpo bo’lishining asosiy jrayonlari bo’lgan tug’ilish va o’lim 

---

darajasidagi o’zgarishlar aholi takror barpo bo’lishida ham sezilmasdn qolmaydi. Natijada aholi takror 
barpo bo’lishida bir turdan, ikkinchi o’tish boshlnadi. Buni fanda “demografik o’tish” deb nomlanadi. 
Manbalarda ko’rsatilishicha aholi takror barpo bo’lishining dastlabki davrlarid tug’ilish ham 
o’lim ham yuqori bo’lgan natijada tabiiy o’sish juda past ko’rsatkichni tashkil etgan. 
Ikkinchi davri XIX asrlarga borib taqaladi. Bunda tug’ilish yuqori, o’lim birmuncha me’yoriy 
holatda bo’lib aholi tabiiy o’sishi oldingiga nisbatan baland bo’lgan. 
Aholi takror barpo bo’lishining kengaygan yana bir uchinchi yangi tipida o’lim o’zining eng 
past ko’rsatkichiga ega bo’ladi, tug’ilish yuqoriligicha saqlanib turadi. Natijada aholining tezlik bilan 
o’sishi kuzatiladi. Rivojlanayotgan davlatlarda kuzatilgan bu vaziyat 1950-1970 yillarga to’g’ri 
keladi. Huddi shu 1950-70 yillarda aholi o’sishi uning geografik joylashuvid ham aks etadi. Yer 
yuzining barcha mamlakatlarida aholining ko’payishida o’sish qayd etildi. 
Navbatdagi tipda tug’ilish ham o’lim singari kamaya boradi, aholi tarkibid keksalar salmog’i 
oshadi. Yuqorida misol qilib keltirilgan Yevropa davlatlari uchun aholi takror barpo bo’lishining 
aynan shu oddiy tipi xos. Bu tipdgi davlatlard aholi o’rtacha umr ko’rish yoshi uzayadi, biroq o’lim 
borgan sari oshib boradi. Oqibatda tug’ilish bilan o’lim tenglashib, tabiiy ko’payish jarayoni manfiy 
tus oladi. Hozirgi vaqtda yer yuzidagi rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar aholisi takror barpo 
bo’lishi bir-biridan keskin farq qilmoqda. Bu esa aholi takror barpo bo’lishini yirik ikki tipga
ajratishni zarurligini ko’rsatmoqda. Qolganlari shu ikkalasi o’rtasidagi oraliq tip sifatida xizmat qildi. 
Tadqiqotlardan rivojlanayotgan davlatlarda ham tug’ilish borgan sari kamayayotganligigi, 
o’lim ko’rsatkichini pasaytirishga urinishlar, keyinchalik kengaygan aholi takror barpo bo’lishi o’rnini, 
oddiy ko’rinishdagisi egallashidan dalolat beradi. 
Aholi takror barpo bo’lishi ko’rsatkichlari. 
1.
Hayotiylik koeffitsenti.