Өзбекстан Республикасы

 
6. D.I.Mendeleevtiń elementler periodlıq 
sisteması hám til bilimi 
Ximiya ilimindegi I.D.Mendeleevtiń elementler periodlıq sistemasınıń dúnya 
alımları tárepinen keń tán alınıwı hám elementlerdi sistemaǵa salıwda tutılǵan 
principtiń qanshelli durıslıǵı basqa taraw alımlarınıń da háwesin keltirdi. 
Pútindi bóleklerge, topardı túrlerge klassifikaciyalawda D.I.Mendeleevke 
eliklegen halda, klassifikaciya tiykarı sıpatında bir belgini alıwǵa umtıldı. 
D.I.Mendeleevtiń jetiskenligi nede? Oǵan shekem bolǵan alımlar tek bir-
birine uqsas elementlerdi ǵana salıstırdı. Uqsas emes elementler olardıń dıqqatınan 
shette qaldı. D.I.Mendeleev olardan parıqlı ráwishte uqsas emes elementlerdi óz 
ara salıstırdı. Bunıń nátiyjesinde elementlerdiń atom massalarınıń mánileri 
ózgeriwi menen olardıń qásiyetleri periodlı ráwishte ózgeriwin anıqladı. 
D.I.Mendeleevke shekem elementlerdiń galogenler, siltili metallar hám siltili 
jer metallar sıyaqlı toparları belgili edi. D.I.Mendeleev bul elementlerdi salıstırıp, 
olardı atom máseleleriniń mánisleri artıp barıwı tártibinde ornalastırdı. 
F=19
CL=36,5
Br=80
Na=23
K=39
Rb=85
Mg=24
Ca=40
Sr=87 sıyaqlı.
Demek, elementlerdiń atom massaları artıp barıwı tártibinde ornalastırılǵan 
úzliksiz qatarında ftordan keyin natriy hám magniy, xlordan keyin kaliy, bromdan 

---

71 
keyin rubidiy hám stronciy turıwı kerek. Eger bul elementler atom awırlıqlarınıń 
artıp barıwı tártibinde ornalastırılsa, periodlı ráwishte tákirarlanadı. Qatarda 
magniy menen xlor, kalciy menen brom, stronciy menen yod arasında neshe 
element joqlıǵına qaramastan, elementler qásiyetleriniń bul periodlıq ózgeriwi 
kórine beredi. Bulardıń hámmesi D.I.Mendeleevke óziniń periodlıq nızamın 
jaratıwǵa tiykar boldı. 
Elementlerdiń periodlıq nızamın jaratıwǵa elementlerdi salıstırıwǵa tuwrı 
qatnas jasaǵanı – periodlıq sistemanı dúziwde atomnıń tiykarǵı xarakteristikası 
sıpatında onıń atom qásiyetin itibarǵa alǵanı sebepshi boldı. Alımnıń pikirinshe, 
zattıń massası onıń sonday qásiyeti esaplanadı, qalǵan barlıq qásiyetleri áne usıǵan 
baylanıslı bolıwı kerek. 
D.I.Mendeleevtiń ximiya iliminde erisken bul jetiskenligin basqa ilimler 
sıyaqlı til bilimine de qollanıw múmkin. 
Birinshiden, 
tillik 
birliklerdi 
belgili 
toparlarǵa klassifikaciyalawda 
klassifikaciya principi sıpatında olardıń bir tiykarǵı belgisine súyeniw de 
D.I.Mendeleev principin qollaw bolıp tabıladı. Máselen, sóz shaqapların 
klassifikaciyalawda, gáp aǵzaların toparlarǵa ajıratıwda hám t.b. 
Ekinshiden, anıq bir leksika-semantikalıq toparǵa tiyisli leksemalardıń ornın 
belgilew, belgili bir tilde fonemalardıń fonologiyalıq sistemadaǵı ornın belgilewde 
de D.I.Mendeleev elementler periodlıq sisteması tásirin baqlaw múmkin. 
Túrkiy tiller dawıslılar sistemasın alsaq, onı ayırım avtorlar tómendegi 
prizmada ornalastıradı: 
Ú Ó 
U OO 
Á 
Í A 
Bunda tómengi bólimde erinliklesiw belgisi joq, joqarǵı bóliminde bar. 
Aldıńǵı bólim qattı, artqı bólimi jumsaq, aldıńǵı qatar, shep bólim qısıq, oń bólim 
ashıq hám hár bir dawıslınıń qatań jaylasıw ornı bar. D.I.Mendeleevtiń periodlıq 
sistemasında elementlerdiń periodlıq jaylasıwında atom massası artıp yamasa 
kemeyip baradı. Yamasa fonemalar akustikalıq qásiyeti boyınsha, dawıstıń 
qatnasına qaray da qatań jaylasıw ornına iye: shawqımlılar – únliler – sonorlar – 
dawıslılar. Bunda dawıslılar menen shawqımlılar akustikalıq qásiyetine, dawıstıń 
qatnası belgisi boyınsha qatardıń eki qarama-qarsı tárepinde turadı. Biri belgige 
iye, ekinshisi (shawqımlılar) iye emes. Qalǵan ekewi aralıq halattı payda etedi. 
Biraq olarda belgi sherten ońǵa qarap artıp baradı yamasa, kerisinshe, ońnan 
shepke qarap kemeyip baradı. 
Sonday-aq, elementler periodlıq sisteması tiykarında ayırım leksemalardıń 
leksika-semantikalıq topardaǵı ornın belgilew múmkin. Eger qanday da bir túsinik 
óz sáwleleniwin tapqan bolsa, basqalarına salıstırǵanda onıń ornın, bos ketegin 
O
I

---

72 
belgilew de múmkin. Máselen, tuwısqanlıqtı bildiriwshi leksemalar. 
Keltirilgen pikirlerdiń ózi-aq D.I.Mendeleev elementler periodlıq sistemasınıń 
til bilimine qanshelli tásir etkeniniń ayqın dálili bolıp tabıladı.