Өзбекстан Республикасы


V. Grammatikalıq máni hám grammatikalıq forma



Download 1,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/51
Sana13.01.2023
Hajmi1,05 Mb.
#899406
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   51
Bog'liq
Тил билими хам табийгый илимлер лекция 2022 2023

V. Grammatikalıq máni hám grammatikalıq forma 
Grammatikalıq máni leksikalıq máni sıyaqlı predmetke tán bolǵan belgi, 
qásiyet, qatnaslardıń sanada sáwleleniwi bolıp tabıladı. Bul bolsa leksikalıq 
mánige qollanılǵan semantikalıq úshmúyeshlik grammatikalıq máni ushın da 
ulıwma ortaq ekenin kórsetedi. 
Signifikat 
Akustikalıq Denotat 
ańlatıw
Yaǵnıy predmet – oǵan tán bolǵan belgi-qásiyettiń sanada sáwleleniwi – 
sanada sáwlelengen belgi, qásiyettiń belgili materiallıq qurallar – grammatikalıq 
formalar járdeminde ańlatılıwı. Bunda materiallıq qural menen sanada sáwlelengen 
predmet qásiyeti qatnası grammatikalıq máni sanaladı. 
San grammatikalıq máni tábiyatın san grammatikalıq mánisi arqalı 
túsindiriwge háreket etemiz. 
Grammatikalıq mánisi birlik hám kóplik mánileri qatnasın óz ishine aladı. 
Birlik mánisi bir, tákirarlanbas predmetti ǵana emes (a yamasa a hám 
basqalar), al pútin predmetler toparın da ańlatadı (a, a, ... a). Salıstırıń: 
Bul 
kózáynek júdá anıq kórseter eken; Qarsı aldımızdaǵı magazinde kózáynek satıladı.
Bul gáplerdiń birinshisinde kózáynek ayrıqsha bir predmetti (A birlik, A birlik), 
ekinshi gápte bolsa barlıq kózáyneklerdi, kózáynekler klasın (A birlik) bildiredi. 
Kózáynek leksema sıpatında leksikalıq mánini ańlatadı. Onıń leksikalıq 
mánisi átiraptı kóriw ushın járdemshi qural sıpatında qollanılatuǵın optikalıq 
ásbap. Sonıń menen birge, kózáynek sóz forması da. Sóz forması sıpatında bir 
qansha grammatikalıq mánilerge iye. Birinshiden, ol kózáynek predmetiniń 
muǵdarlıq belgisin bildiredi: bir yamasa bir túrdegi predmetler klasın ańlatadı. Bul 
belgisi onıń grammatikalıq san mánisi esaplanadı. 
Birlik sannıń ayrıqsha hám ulıwma mánileri óz ara dialektikalıq baylanısqan. 
Kontekstte qollanılǵan hár qaysı ayrıqsha máni ulıwma mániniń bir bólegi, bir 
tárepin sáwlelendiredi. Ulıwma máni bolsa anaw yamasa mınaw dárejede jeke 
mánilerdi de ózinde birlestiredi. Sonıń ushın kózáynek sóziniń seslik kompleksi 
kontekstke qarap konkret predmetti de, predmetler klasın da ańlatıwı múmkin. 
Kóplik máni bolsa (A kóplik) óz mazmunı boyınsha ulıwma birlik mánisi 
menen (A birlik) qatnasta boladı. 
Solay etip, birinshiden leksikalıq hám grammatikalıq mániler bir 
lingvistikalıq mániniń túrli aspekti sıpatında belgili ulıwmalıqka iye. 
Grammatikalıq máni tilde óziniń turaqlı kórinisine iye bolǵan, sintaksislik 
qurılma, sóz formalar qatarına tán ulıwmalasqan máni esaplanadı. 


24 
Morfologiya sheńberinde sóz shaqaplarına tán (Máselen, atlıqlarda 
«predmetlik», feyillerde «processlik» mánileri) ulıwma máni, sonday-aq, belgili 
bir morfologiyalıq kategoriya ishindegi óz ara qarsılasıwshı sóz formalarınıń jeke 
mánileri (máhál, bet, seplik) áne usınday ulıwmalasqan mániler qatarına kiredi. 
Grammatikalıq máni degende tek sózdiń formaları mánisi ǵana emes, al 
sintaksislik 
birliklerdiń ulıwmalasqan mánileri de túsiniledi. Máselen, 
predikativlik, modallıq, tema-rema dúzilisi hám t.b. 
Grammatikalıq máni sistemasında obyektiv bolmıstaǵı predmetler ortasındaǵı 
qatnaslar haqqındaǵı bilimimiz sana arqalı sáwlelenedi. Sonnan, háreket túsinigi 
feyildiń ulıwma mánisi hám onıń jeke kategoriyalıq mánileri (máhál, dáreje, 
bolımlılıq, bolımsızlıq) arqalı kórinedi. 
Grammatikalıq máni tilden tısqarıdaǵı barlıq predmetler, qubılıslar 
qásiyetlerin sáwlelendiriwshi sintaksislik emes (referencional, máselen, muǵdar, 
orın, waqıt mánileri,) sonday-aq, gáp hám sóz dizbekleri quramındaǵı sóz 
formalarınıń baylanısın bildiriwshi sintaksislik (relyacion) mánilerge bólinedi. 
Máselen, dánekerli dizbeklerdegi qarsılıq, ayırıwshılıq mánileri hám basq. Bunnan 
basqa, sóylewshiniń pikir bildirip atırǵan waqıya-qubılısqa yaki tıńlawshıǵa bolǵan 
hár qıylı subyektiv qatnasın sáwlelendiriwshi máni ayrıqsha qásiyetke iye. 
Máselen, subyektiv modallıq, subyektiv baha, erkelew hám basq. 
Solay etip, grammatikalıq mánini úsh toparǵa bóliw múmkin: 
1) sintaksislik emes (referencional); 2) sintaksislik (relyacion); 3) subyektiv. 
Birinshi mánini toparlıq, ekinshi mánini kategoriyalıq, úshinshi mánini bolsa 
kategoriyalıq emes mániler dep te klassifikaciyalaw múmkin. 
Grammatikalıq máni sistema sıpatında morfologiyalıq máni hám sintaksislik 
mánilerdi óz ishine aladı. Solay eken, ol bóliniwshilik qásiyetke iye. Soǵan 
muwapıq, olardı morfologiyalıq máni hám sintaksislik mánilerge bóliw múmkin 
boladı. Morfologiya morfologiyalıq formalardıń morfologiyalıq mánisi hám 
sintaksislik imkaniyatların úyrenedi. 

Download 1,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish