Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

11-tema: T.Qayıpbergenov dóretiwshiligi 
(1929-2010) 
Jobası: 
1. Jazıwshınıń dáslepki prozalıq shıǵarmaları. 
2.T.Qayıpbergenovtıń 60-80 jıllardaǵı romanları 
3.Jazıwshınıń sońǵı dáwirdegi romanları. 
Tayanısh sózler: 
Gúrriń, ocherk, povest, roman, roman-esse, tariyxıy roman.
 
 
1. Jazıwshınıń dáslepki prozalıq shıǵarmaları. 
T.Qayıpbergenov XX ásirdiń belgili jazıwshısı. Ol óziniń kóp ǵana dóretpeleri menen 
qaraqalpaq ádebiyatında úlken iz qaldırdı. Onıń ocherkleri, gúrrińleri, romanları milliy kórkem 
prozamızdı bayıtıwda úlken rol oynadı.
T.Qayıpbergenov 1929-jılı 7-mayda Kegeyli rayonınıń aymaǵında diyxan semyasında 
tuwıldı.
Bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen waqıtlarında-aq, ziyrek hám kóp 
oqıwdı qáleytuǵın, quntlı oqıwshı boldı. Keyin Xojeli pedagogikalıq uchelishesinde oqıp, óz 
awılında muǵallim boldı.
1950-jılı T.Qayıpbergenov Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikalıq Institutınıń rus tili hám 
ádebiyatı bólimine oqıwǵa túsedi. Tap usı waqıttan onıń ádebiyatqa aralasıwı baslandı. Ol 
ádebiyat penen jazıwshı shayırlar menen tanısıp, bulardan alǵan hám ózi turmısta bayqaǵan 
tásirlerin qosıqqa aylandırıp jaza basladı. Onıń eń dáslepki gúrriń hám ocherkleri 

Bloknot 
sóyleydi

degen toplamında basılıp shıqtı.
Onıń házirge shekem 

Sekretar

, 

Muǵallimge raxmet

, 

Suwıq tamshı

, 

Uyqısız túnler

povestleri, 

Qaraqalpaq qızı

, 

Qaraqalpaq dástanı

, 

Kózdiń qarashıǵı

, 

Qaraqalpaqnama

dóretpeler, sonday-aq ǵárezsizlik dáwirine tiyisli 

O dúnyaǵa atama xatlar

, 

Qálbimniń 
qamusı

, 

Turkiynama

hám taǵı basqa dóretpeleri házirgi qaraqalpaq prozasınıń bunnan bılay 
da rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye bolıp tabıladı. 
Jazıwshı óz dóretiwshiliginiń dáslepki jıllarında poeziya menen shuǵıllanǵan bolsa, 1955-
jıllarǵa kelip proza janrına júz burdı. Usı jılı onıń 

Pochtalon kelgende

atlı gúrrińi birinshi ret 
jarıq kórdi. Ol qaraqalpaq prozasının rawajlandırıwda qosqan úlesi ushın Berdaq atındaǵı 
Respublikalıq, Hamza atındaǵı Ózbekstan Mámleketlik sıylıqlarına miyasar boldı. Bunnan basqa 
ol 1986-jılı 

Qaraqalpaq dástanı

trilogiyası ushın burınǵı awqamnıń mámleketlik sıylıǵınıń, 

Qaraqalpaqnama

roman-essesi ushın M.Qashǵariy atındaǵı jer júzlik (1995) (Orta Aziya) 
xalıqları ádebiyatshılarına beriletuǵın sıylıqqa miyasar boldı. «O dúnyaǵa atama xatlar» 
shıǵarması ushın M.Sholoxov atındaǵı jer júzilik sıylıqqa miyasar boldı. (2004). 
T.Qayıpbergenov óziniń kórkem prozadaǵı tájiriybelerin kishi epikalıq janr gúrrińlerden 
baslaydı. Avtordıń «Isiń sózińdey emes», «Pochtalon kelgende), Ana ashıwı», «Eki kózli», 
«Kim ayıplı», «Arza», Pillekeshler», «Ókinish», «Tartıs», “Batıl qádem» h.t.b. gúrrińleri 
járiyalandı. Jazıwshınıń bul gúrrińlerinde balalar turmısı, qala miynetkeshleriniń awılǵa 
járdemge keliwi, awıl adamlarınıń turmısı, turmısımızda orın alıp atırǵan unamsız qubılıslar 
súwretlenedi. Máselen, «Maqset» gúrrińinde xalıq xojalıǵın qayta tiklew dáwirinde urısta 
qazalanǵan eriniń ornına paxta atızlarında pidákerlik miynet etip atırǵan hayal Ulboǵannıń 
obrazı jaratılǵan. «Tartıs» gúrrińinde bilimlendiriw sistemasında orın alıp atırǵan kemshilikler 

---

80 
Sabirova hám Nurjanov obrazları arasındaǵı tartıs arqalı súwretlengen. «Batıl qádem» gúrrińinde 
qaraqalpaq hayal-qızlar sanasında oyanıw qubılısı berilgen.
T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde povestler úlken orın tutadı. Máselen, 1956-jılı 
jarıqqa shıqqan 

Sekretar

, 1958-jılı járiyalanǵan 

Muǵallimge raxmet

povestleri qaraqalpaq 
povest janrın rawajlandırıwda belgili orınǵa iye. 
«Sekretar» povestinde ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi jas óspirim mektep 
oqıwshılarınıń turmısı súwretlenedi. Povestte urıs dáwiri haqıyqatlıǵı Atamurat, Gúlaysha, 
Qalbay, Erbay obrazları arqalı sheber súwretlenedi. Povest tuwralı M.Nurmuxamedov, 
G.Esemuratov, Q.Kamalovlar ózleriniń pikirlerin bildirgen. Shıǵarmada jámáátlik miynet jas 
óspirim balalarda miynet súygishlik, awız birshilik, turaqlılıq, bir-birewge, joldaslıq járdem, 
ǵamxorlıq, Watan súyiwshilik usaǵan jaqsı sezimler menen qásiyetlerdi qáliplestiredi. Povestte 
balalar sanasındaǵı bul sıpatlardıń qáliplestiriwshiler sıpatında kolxoz belsendileri, mektep 
direktorı Tájenniń, Atamurattıń anası Orazgúldin, kolxozshı Temirxan atanıń obrazları sátli 
jaratılǵan. Avtor bul obrazlar arqalı urıs dáwirindegi jámiyetlik ómirdi, adamlar arasındaǵı 
qarım-qatnastı, jas áwladlarǵa berilip atırǵan tálim-tárbiyanı, awıldaǵı ómir kórinisin kórsetip 
beredi. Povestte insan xrakterin jaratıwda keskin dramatizmge qurılǵan sheber jasalǵan orınlar 
kóp. Mısalı, Atamurattıń ayırım menmenlik ádetlerin saplastırıw, Serjannıń ójetlikti qoyıw, 
Ámettiń ákesiniń satqınlıǵına arlanıw payıtındaǵı ózin-ózi jeńiw ushın alıp barılǵan ishki 
gúresleri kózge taslanadı.

Muǵallimge raxmet

povestinde balalar turmısı súwretlenedi. Shıǵarmanıń bas 
qaharmanları Turdımurat, Meńlimurat obrazları xalıqtı sawatlandırıw, aǵartıwshılıq máseleleri 
menen tikkeley baylanıslı.
T.Qayıpbergenov «Suwıq tamshı» (1964), «Uyqısız túnler» (1965) povestleri menen 
qaraqalpaq povestshiligine mazmun hám janrlıq, formalıq jaqtan jańa túr, jańa sıpat engizdi. Bul 
povestlerdi ózbek jazıwshısı A.Qahhar, G.Yakupovlar ózbek tiline awdaradı hám joqarı baha 
beredi. T.Qayıpbergenov bul povestlerinde liro-epikalıq povestlerge tán bolǵan qaharmannıń 
ishki keshirmeleri, eske túsiriwleri, kúndelik dápter, xat, h.b. súwretlew ózgesheliklerinen keń 
paydalanadı. «Súwıq tamshı» povestinde bas qaharman Kamaldıń kúndeligi tiykarǵı súwretlew 
forması bolıp xızmet etse, «Uyqısız túnler» povestinde waqıyalar Gúlzardıń tilinde birinshi bet 
arqalı bayanlanadı. Keyingi jılları jazıwshınıń

Tánhá ózine málim sır

, 

Qara dápter

dóretpeleri jarıq kórdi.