Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

Polimorfizm
 
(grekcha, ―roli-ko‗p, morphe - shakl‖) – bu turli sharoitlarida kristallash 
jarayonida kristallari bir-biridan simmetriya guruhi yoki shakli, fizikaviy, ayrim holatlarda 
kimyoviy xossalari bilan farqlanuvchi kristallarni paydo qiluvchi kimyoviy moddaning 
xususiyatidir.
Ma‘lumki, polimorf modifikatsiyalarni ko‗pchilik kimyoviy va shu jumladan dorivor 
moddalar hosil qiladi. Devi (1809) tomonidan uglerodni polimorfizmi (grafit, ko‗mir, olmos) 
kashf etilgandan keyin bir polimorf modifikatsiyani ikkinchi turiga o‗tishi to‗liq o‗rganilgan. 
Tadqiqotchilarni ta‘kidlashlariga ko‗ra, moddaning 
kimyoviy tarkibi
o‗zgarmay qoladi va sifat 
ko‗rsatkichini baholashda qo‗llaniladi. Dorivor moddalardagi polimorfizm xossalarini o‗rganish 
tadqiqotlari bo‗yicha ilmiy mulohazalar A.I.Tensova, Xalebleyna,Bo‗she va Xalabalalar 
ishlarida keltirilgan. 
Kukun holdagi qattiq dorivor moddani zarrachalari turli tuzilishga ega bo‗lib (kristallik 
yoki amorf), u moddalarni molekulyar strukturasini xususiyatlariga bog‗liqdir. Elektron – 
mikroskopik tadqiqotlar shuni ko‗rsatadiki, atomlarni molekulada joylashishi chegaralangan va 
kristallanish jarayonida belgilangan sharoitda kristallarni yo‗naltirilgan o‗sishi natijasida dorivor 
moddalar ko‗p xolatlarda kristallik tuzilishga egadir. 
Ularning amorf holatlari kamroq uchraydi. Har qanday dorivor modda ma‘lum sharoitda 
(
erituvchi, harorat, bosim va boshqalar
) ma‘lum sistemada kristallanadi va ma‘lum fizik-

---

13 
kimyoviy xossalarga ega bo‗ladi (eruvchanlik, suyuqlanish harorati, nisbiy yuza, mustahkamlik, 
shakl, zarracha o‗lchamlari va boshqalar). SHaroit o‗zgartirilganda modda boshqa sistemada 
kristallanadi va o‗zga fizik-kimyoviy xarakteristikalarga ega bo‗ladi va mos holda boshqa 
biologik samaradorlikkni ko‗rsatadi. 
Kukunlarni mavjud AMH dagi fizik xossalari, ya‘ni ―kristal‖, ―mayda kristal‖, ―amorf‖ 
va ―engil kukun‖ kabilar texnologik jarayon uchun etarli, ammo terapevtik faolligiga ta‘sirini 
kristallokimyo berishi lozim.
Dorivor moddalarni idenfikatsiyalash uchun ettita kristallografik sistemalar mavjud 
(singoniy) – monoklin, diklin, trigonal, tetragonal, geksagonal, rombik, kubik. I.YA.Andronik va 
F.V.Babilev kristallik dorivor moddalar uchun difraktogrammalar atlasini tuzib, kristallik 
dorivor moddalarni difraksion spektrlari bo‗yicha identifikatsiyalash uchun informatsion-qidiruv 
sistemasini ishlab chiqdilar. Atlas va avtomatlashtirilgan qidiruv sistemasidan foydalanish 
dorivor moddalarni indentifikatsiyalashtirishni tezlashtiradi. 
Suyuq va yumshoq dori shakllarida turli polimorf modifikatsiyalar hosil bo‗lishi mumkin 
(masalan; erituvchilar o‗zgartirilganda, suyuq va engil dori shakllariga turli qo‗shimcha 
moddalar kiritilganda, quritilganda, tozalanganda, dorivor preparatlar tayyorlanganda va ularni 
saqlash jarayonida). 
Dorivor moddalar orasida polimorfizm hodisasi salitsilatlar, barbituratlar, sulfanilamidlar 
va garmonal vositalar uchun harakterlidir. Ko‗pchilik modifikatsiyalar uchun maxsus nomlar 
bo‗lmagani uchun α, β harflari yoki I, II, III raqamlari bilan belgilanadi. 
Dorivor vositalarni polimorf modifikatsiyalariga misollar ko‗p. Jumladan, atsetilsalitsil 
kislotasini ikkita polimorf modifikatsiyasi mavjud bo‗lib, ulardan birini ikkinchisiga nisbatan 
biologik aktivligi 1,5 barobar ko‗p. Levomitsetinni to‗rtta polimorf shakli mavjud, ulardan bittasi 
100% lik faollikga ega, fenobarbitalda – o‗n bitta, testosteronda – oltita va hokazo. Amorf 
modifikatsiya o‗zining xususiyatlari bo‗yicha kristallikdan farqlanadi. Masalan: novobitsinning 
kristallik va amorf modifikatsiyalari mavjud. Amorf shakli kristallikka nisbatan 10 marta tezroq 
eriydi. 
Dorivor moddalarni polimorfizm xossasini hisobga olib va undan ratsional foydalanish 
farmatsevtik va tibbiy amaliyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Bir xil moddani polimorf 
modifikatsiyasi turli