Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

 
Javoblar varaqasi 
№ 
1 
1 
1
2 
2
3 
3
4 
4
5 
5
6 
6
7 
7
8 
2 
2 
1
3 
2
4 
3
5 
4
6 
5
7 
6
8 
7
9 
3 
3 
1
4 
2
5 
3
6 
4
7 
5
8 
6
9 
8
0 
4 
4 
1
5 
2
6 
3
7 
4
8 
5
9 
7
0 
8
1 
5 
5 
1
6 
2
7 
3
8 
4
9 
6
0 
7
1 
8
2 
6 
6 
1
7 
2
8 
3
9 
5
0 
6
1 
7
2 
8
3 
7 
7 
1
8 
2
9 
4
0 
5
1 
6
2 
7
3 
8
4 
8 
8 
1
9 
3
0 
4
1 
5
2 
6
3 
7
4 
8
5 
9 
9 
2
0 
3
1 
4
2 
5
3 
6
4 
7
5 
8
6 
1
0 
1
0 
2
1 
3
2 
4
3 
5
4 
6
5 
7
6 
8
7 
1
1 
1
1 
2
2 
3
3 
4
4 
5
5 
6
6 
7
7 
8
8 
QO’LLANILADIGAN ASOSIY DARSLIKLAR VA O‘QUV QO‘LLANMALAR RO‘YXATI 
Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar 
1.
G‘oziev E.G‘. Oliy maktab psixologiyasi. ToshDU 1996 y. 
2.
Lyaudis V.L. – Metodika prepodavaniya psixologii. iz.vo 2000 URAO g. 
3.
Badmaev M. Metodika prepodavaniya psixologii. M. “Vlados” 2001 
4.
Haydarov F.I. Xalilova N.I. Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasi o‘quv qo‘llanma T.: “Aloqachi” 2007 y 
5.
Karandashev V.N. Metodika prepodavaniya psixologii. M.: “Piter” 2007
6.
Badmaev M. Psixologiya kak yee izuchit i usvoit: M. “Vlados” 1997 
7.
N.I.Xalilova Psixologiya o‘qitish metodikasi fanidan uslubiy majmuasi 2007 y 
Qo‘shimcha adabiyotlar 
7.
G‘oziev E.G‘. Mamatov M.M. va boshqalar “O‘spirin psixologiyasi” Tosh D.U 1992 
8.
G‘oziev E.G‘ O‘tanov B “Hamkorlik psixologiyasi” T., Tosh D.U. 1992 
9.
Davletshin M.G. Obshaya psixologiya T. 2002 
10.
Filatova O.G Sotsialnaya psixologiya S.P 2000 
11.
Zimnyaya I.A Pedagogicheskaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov. –M.,2002.-384s 
12.
Vыgotskiy L.S. Pedagogicheskaya psixologiya., M., 1991 
13.
Abramova G.S. Prakticheskaya psixologiya: Uchebnoe posobie.-Ekategrinburg,1998.-365s. 
14.
Xrestomatiya po vozrastnoy psixologii: ucheb.posobie dlya studentov. sost L.M
 
15.
Internet ma’lumotlari quyidagi saytlardan olinadi:
www.bilimdon.uz
, 
www.de.uz,
www.tatu..uz 

---

111 
GLOSSARIY 
AVTOGENEZ - (yunon autos - o‘zim, genesis- kelib chiqish) organik dunyoning tarixiy taraqqiyoti 
organizmning ichki, moddiy bo‘lmagan omillari ta’sirida sodir bo‘ladi, deb da’vo qiluvchi reaksion nazariyadir. 
Avtogenez organizmning butunligini, hayot sharoitlariga bog‘liqligini, uning taraqqiyot jarayonida, muhit, 
yashash sharoitlari ta’sirida tarkib topadigan belgi va xususiyatlarni inkor qiladi. 
AKT - (lotin actus – hulq, xatti - harakat) – psixologiyada akt deganda organizmning turli tuman 
xarakterlari tushuniladi. (Masalan: Sensor akt). 
AKULPTOR – ta’sir – markaziy asab tizimining ‘ar qanday ta’sirida va unim boshqarishida ishtirok 
etishga kirishadi. Termin P.K. Anoxin tomonidan kiritilgan
. 
ALFA - ritm-miyaning elektr faolligini, ya’ni sekundiga 10 marta tebranishini o‘lchash va uni miyaning 
orqa qismida hisobga olish. 
Analizator - tashqi va ichki muhitdan keladigan ta’sirotlarni qabul qilib olib, fiziologik jarayon bo‘lgan 
qo‘zg‘alishni psixik jarayonga, ya’ni sezgilarga aylantiruvchi asab mexanizmlari tizimi. Analizatorlar 3 qismdan 
iborat bo‘ladi: ta’sirotni kabul qilib oluvchi retsentorlar, retseptorlarda hosil bo‘lgan qo‘zg‘alishni tegashli nerv 
markazlariga adtadigan o‘gkazuvchi asab yo‘li va qo‘zg‘alishni psixik jarayonga aylantiruvchi orka miya yoki 
bosh miyadagi tegashli asab markazlari. Analizatorlarning biror qismi zararlansa xam tegashli sezgi hosil 
bo‘lmaydi. Barcha sezgi a’zolarimiz analizatorlarning retseptor kismlarini tashkil qiladi. Analizatorlar hakidagi 
ta’limot I.P.Pavlov tomonidan yaratilgan. 
ANIMIZM
- 
(lotincha ashta - jon) - ibtidoiy odamlarning atrofdagi narsa va hodisalar haqidagi fan 
tarakqiy etguncha bo‘lgan tasavvurlari. Animistik tasavvurlarga ko‘ra xar bir narsaning o‘z ruhi, o‘z joni bor, 
tabiat kuchlari va hodisalarini jonlantirishdan iborat diniy e’tiqod. Animizm O‘rta Osiyo xalklarida, ayniksa, 
o‘zbek, tojik, qirg‘iz dindorlarida "pir" ma’nosida ishlatiladi. Shunga ko‘ra har bir narsaning o‘z "piri" bo‘lgan. 
ASSOTSIATSIYa
- 
(lotincha associato - birlashish, qo‘shilish) - ongimizdagi avvalgi turmush tajribalari 
bilan belgilanadigan tasavvurlar boglanishi. Shu bog‘lanishlar tufayli ongimizda paydo bo‘lgan muayyan tasav-
vurlar o‘xshashlik, yondoshlik va qarama-qarshilik belgilariga ko‘ra shunga bog‘liq bo‘lgan boshqa 
tasavvurlarni xosil qiladi. Assotsiatsiya tashqi ta’sirotlar tufayli xosil bo‘lib, voqealikdagi narsa va hodisalarning 
real bog‘lanishlarini aks ettiradi. Inson psixik haetida assotsiatsiyalarning ahamiyati katta: bilim, ko‘nikma va 
malakalarni o‘zlashtirish assotsianiyalarga asoslanadi. Assotsiatsiyalarning fiziologik asoslari bosh miya yarim 
sharlari qobig‘ida hosil bo‘ladigan muvaqqat asab bog‘lanishlaridir. 
ASSOTSIATIV PSIXOLOGIYa
- 
asssotsiatsiyalar tushunchasi-ning asosi bosh tamoyil deb hisoblovchi, 
ilmiy-g‘oyaviy mohiyati jihatidan turlicha bo‘lgan psixologik oqimlar yig‘indisi. Psixik faoliyatning barcha 
qonuniyatlari faqat assotsiatsiyalarning hosil bo‘lishi va yuzaga chiqishidan iboratdir degan qoida ilgari suriladi. 
Bu oqim XVP-XIX asrlarda Angliyada tarqalgan. 
AFFERENT NERVLAR
 (asablar) - 
(lotincha afferens - olib keluvchi) - refleks jarayonida retseptorlarda 
hosil bo‘lgan qo‘zg‘alishni tegishli markazga eltuvchi asablar. 
AFFERENTATSIYa
- 
(lotincha afferens -olib boruvchi) - refleks ja-rayonida retseptorlarda hosil bo‘lgan 
qo‘zg‘alishning (impulsning) tegishli asab markazlariga yetkazilishi. 
BIXEVIORIZM
- 
(inglizcha beavior - xulq) - psixologiyaning predmeti psixikani emas, balki inson va 
hayvonlar xulqini o‘rganishdan iboratdir degan fikrni ilgari suradigan oqim. Bixeviorizm xulq deganda 
organizmning faqat tashqi muhitdagi qo‘zg‘ovchilarga nisbatan qaytaradigan javob reaksiyalari (harakatlari) 
yig‘indisini tushunadi. Demak, bixeviorizmga ko‘ra, psixologiyaning vazifasi faqat tashqi stimul bilan unga 
qaytariladigan reaksiyalar o‘rtasidagi teng ma’noli bog‘lanishlarni aniklashdan iboratdir, xolos. Bixeviorizm 
ongning inson xulqidagi rolini va uni ilmiy jihatdan o‘rganishni, tekshirishni inkor qiladi. Bixeviorizm alohida 
oqim sifatida XX asr boshlari hayvonlar xulqini tekshirish natijalarida shakllangan bo‘lib, uning asoschilari 
amerikalik psixologlar Uotson va Torndaykl. 
BILISh
 - 
inson tomonidan voqealikni aks etgirish jarayoni. Agar bilish shaxsning o‘ziga qaratilgan bo‘lsa, 
u o‘z-o‘zini bilish deb ataladi. Bi-lish jarayoni sezgi, idrok, tasavvur, tafakkur kabi psixik jarayonlarda 
ifodalanadi. Bilish 2 bosqichdan, ya’ni hissiy va ratsional bosqichlardan iborat-dir. Bilish - sezgi, idrok, 
tasavvurlar orqali hissiy bosqichni, tafakkur hamda nutq orqali esa ratsional boskichni tashkil qiladi. 
BILISh NAZARIYaSI
- 
bilish jarayonining manbalari va asosiy qonuniyatlari haqiqatni aniqlashning 
shakl va usullari haqidagi ta’li-mot. Bu nazariyaga Abu Nosir Farobiy asos solgan. 
VYuRSBURG MAKTABI
-
XX asrning boshlarida Germaniyada paydo bo‘lib, tafakkurni faqat o‘z-
o‘zini kuzatish yoki introspeksiya usuli yordamida o‘rganuvchi, tafakkurni idrok va tasavvur obrazlariga nutq va 
tilga bog‘liq emas deb "sof" tafakkur haqidagi fikrni ilgari suruvchi psixologik oqim. (vakillari: O.Kyulse, 
N.Ax.Byuller). 
GEShTALT PSIXOLOGIYa
- 
(nemischa cestalt -tasvir, yaxlit shakl, tarkib, tuzilish) - burjua 
psixologiyasidagi psixikaning, psixik jarayonlarning yaxlit tuzilishi va dinamikligi (serharakatligi) tamoyiliga 
asos-lanuvchi xususiyatlar azaldan psixikaga xosdir, Ular psixika taraqqiyotining asosini tashkil etadi degan 
fikrni ilgari suruvchi oqimlardan biridir. (Germaniya, AQSh). 
GIPPOKAMP
- 
miya po‘stining pastki qismiga joylashgan sathi-ning burmalari. U ta’sirlanish va 
o‘rganishning tahminiy fiziologik mexa-nizmi vazifasini o‘taydi. 
DINAMIK STEREOTIP
- 
(yunon. dinamikos- kuchga oid o‘zgaruv-chanlik, harakatchanlik, stereos - 
qatiy, tunos - iz) - dinamik stereotip bir xildagi tashqi ta’sirotlarning ko‘p martalab takrorlanishi natijasida 

---

112 
ma’lum darajada qat’iy shartli reflektor yoki muvaqqat asab bog‘lanishlari tizimi. Dinamik stereotipning hosil 
bo‘lishi kishida muayyan malaka va odat-larning tarkib topishini, kishining muayyan hayot sharoitlariga 
moslashuvini ta’minlaydi. 
DUALIZM
- 
(lotincha dualis - ikki taraflama) - dualizm idealistik tushuncha bo‘lib, borliq xam moddiy, 
xam ruhiy bo‘lgan 2 asosdan tashkil topgan deb hisoblovchi falsafiy ta’limot. Dualizm psixik hodisalarni 
tushuntirishda, xususan organizmdagi psixik va fizik hodisalarning bir-biriga munosabati masalasini hal qilishda 
yo psixofizik parallelizm, yo psixofizik o‘zaro ta’sir nuqtai nazarida turadi. Realistik ta’limotga ko‘ra dunyoning 
asosi 1 ta, ya’ni materiyadir. Dunyoning birliga uning moddiyligidadir. Mageriya, borlik birlamchi: ong, rux, 
ruhiy hodisalar ikkilamchi bo‘lib, yuksak darajada tashkil topgan materiyaning, ya’ni miyaning ob’ektiv reallikni 
alohida yo‘sinda aks etgirish qobilnyatiga ega bo‘lgan xususiyatdir. 
JON
- 
idealistik falsafa va psixologiyadan moddiy bo‘lmagan, ilohiy mohiyat "Inson psixik hayotining 
egasi va sababchisi". Jon xaqida bunday fikrni yuritishni biz inkor kilamiz. Hozirgi zamon psixologiya fanida 
"jon" lug‘ati "psixika"ning sinonimi sifatida ishlatiladi. 
ILMIY PSIXOLOGIYa
- 
psixik hayotning dalillarini, psixologik qonunlarni, psixik faoliyatning 
mexanizmlarini o‘rganadi. Psixik xayogning dalillari miqdor va sifat jihatdan xarakterlanadi. Masalan: idrok 
sharoitlari o‘zgarib tursa ham idrok qilingan narsaning inson ongidagi obrazi nisbatan o‘zgarmay qolaverishi 
psixik hayotning sifat xarakteristikasi bo‘lsa, muayyan bir kishining ta’sir ko‘rsatuvchi qo‘z-atuvchidan 
ta’sirlanishgacha ketgan vaqt o‘lchovi uning miqdor xarakteristikasidir. Psixik dalillarning takrorlanishi 
natijasida psixologik qonuniyatlar paydo bo‘ladi. Ba’zi bir psixologik dalillarning yuzaga kelishida har gal 
buning uchun tegishli shart-sharoitlar, ya’ni qonuniyatlar mavjud bo‘lishi muqarrar. Masalan: Idrokning 
barqarorligi kishida avval boshdanoq, ya’ni tug‘ilishi bilanoq mavjud bo‘lmasdan, asta-sekishshk bilan 
qonunlarga binoan shakllana boradi. Psixik faoliyat mexanizmlari, u yoki bu psixik jarayonni amalga 
oshiradigan aniq, anatomik-fiziologak apparatdir, Masalan: sezgilarning mexanizmi analizatorlarning ish 
jarayonidir. 
INTROSPEKTIV PSIXOLOGIYa
- 
(lotincha introspectio -sinchiklab qaramay kuzataman) - ruhiy 
hodisalarni o‘rganishda ularning sabablarini, fiziologik mexanizmlarini ob’ektiv ravishda kuzatish va tahlil qilish 
zarurligini inkor qiladi. U o‘z-o‘zini kuzatish usuliga asoslangan sub’ektiv idealistik psixologaya. 
INTROSPEKTIV METOD (USUL
)- 
o‘z-o‘zini kuzatishga asoslangan psixologiyaning usuli. 
ORIENTIROVKA REFLEKSI
- 
odam yoki xayvonlarning yangi qo‘zg‘ovchiga yoki atrofdagi muhitning 
ma’lum bir o‘zgarishiga nisbatan qaytaradigan reaksiyasi. ILavlov buni "Bu nima?" refleksi, tekshirish refleksi 
deb atagan. Orientirovka refleksi kompleks reaksiya bo‘lib, unga gavda, bosh va ko‘zlarning qo‘zg‘ovchi 
tomonga burilishi, yurak urishi yoki nafas olishning tezlashuvi kabilar kiradi. Orentirovka refleksi tug‘ma bo‘lib, 
asosan shartsiz reflekslarga yaqindir, biroq shartsiz reflekslardan qo‘zg‘ovchi yangiligini yo‘qotish orqali 
orentirovka refleksining so‘nib qolishi bilan farqlanadi. 
PARAPSIXOLOGIYa
 - 
(yunon. rara - yonida, oldida, rsyche - jon, logos - ta’limot) - fikrni hech qanday 
vositalarsiz masofaga uzatish mumkinligi haqidagm ta’limot. 
PLASTIKLIK
 - 
aqliy va nutq faoliyataning asosini tashkil etuvchi asab to‘qimalariga xos xususiyatdir. 
PSIXIKA -
 
(yunon. psychikos - ruhiy, jonga oid) – psixika, yuksak darajada tashkil topgan materiya - 
miyaning ob’ektiv olamni alohida yo‘sinda (sezgi, idrok, tasavvur, fikr, hissiyot, irodaviy harakatlar kabi 
formalarda) aks ettirish qobiliyatiga ega bo‘lgan xususiyatidir. Psixika teriya tarakkiyotning ma’lum bir 
bosqichiga kelib, sezgirliknin qobiliyatining paydo bo‘lishi munosabati bilan paydo bo‘lgan. hayvonlarga ham, 
insonga ham xosdir. Inson psixikasi hayvon psixikasidan farq qilib, u inson ongi deb ataladi. Demak "psixika" 
hayvonlar va odamlarning ruhiy xayotini ifodalovchi umumiy termindir. 
PSIXOLOGIYa- 
(yunoncha psyche - jon, -logos - ilm) miyaning ob’ektiv voqelikni aks etgiruvchi 
funksiyasi bo‘lgan psixika xaqidagi fan. Psixologiyaning predmeti, psixik jarayonlar, psixik holati va siyatlardir. 
Psixika miyaning aks ettirish faoliyati bo‘lib, u kishining hayot sharoitlari bilan belgilanadi. Psixologiya 
shaxsning psixik faoliyati, psixik holati va xususiyatlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi qonuniyatlarini 
o‘rganadi. 
PSIXIK JARAYoNLAR - 
psixik hodisalarning paydo bo‘lishi konuniy izchil ravishda o‘zgarishi va bir 
tarakqiyot bosqichidan nav ga utishi, ularda sifat o‘zgarishlarining sodir bo‘lishidir. 
PSIXIK HOLATLAR - 
shaxsning ob’ektiv voqelikdagi va hodisalarga, o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni 
ifodalovchi ijobiy hamda biy 
EM
otsional keminmalari, mamnuniyat va gazab, ishonch va ishot ollik va faollik 
ko‘rsatmaslik kabi xislar. 
PSIXIK FUNKSIYaLAR- 
miya aks ettirish faoliyatining sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur kabi turli 
shakllari. Chet el fann tarqalgan "funksional psixologiya" deb ataluvchi oqimda, psixik, funksiyalarni shaxsdan, 
shaxsning faoliyatidan ajratib olib, ularning mustakil "mohiyat" deb hisoblaydi. Bizningcha, hozirgi zamon 
psixol psixik funksiyalarni faoliyatning tarixan tarkib topgan va shax xususiyatlari bilan uzviy bog‘langan 
komponentlari deb tushuniladi.
PSIXIK HODISALAR - 
psixik hayotning sezga, idrok, xotira, xayol, tafakkur kabi har biri alohida olingan 
aniq shakllari. Psixik hayog turlig‘tuman hodisalarda namoyon bo‘ladi. Psixik xayot hodisalari tarkibiga psixik 
jarayon, iroda va hissiyot), psixik mahsullar va psixik holatlar kiradi.