O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 322 - 
алоқалар ва муносабатларни билиш ва тушуниш 
воситасидир. Воқеъликнинг онг орқали қайта ишланган ва 
лингвистик жиҳатдан талқин қилинадиган миқдорий 
хусусиятлари туркумлаш жараѐнининг муҳим таркибий 
қисмлари ҳисобланади. Воқеълик ҳодисаларини онг 
орқали 
уларнинг 
интенсивлиги 
бўйича 
фарқлаш 
(миқдорнинг муайян бир жиҳати сифатида) тилда 
дунѐнинг миқдорий хилма-хиллигини билиш жараѐнида 
аниқланган ушбу муҳим хусусиятларни белгиловчи турли 
номинатив бирликларда намоѐн бўлади, масалан , 
бирламчи талқин сифатида ѐмғир/la pluie мисолини 
кўришимиз мумкин. Иккиламчи талқин сифатида ўқлар 
ѐмғири; cаволлар ѐмғири; une pluie de métal мисолларида 
миқдорнинг роли бирламчи талқиндагидан кам эмас. Бу 
концепциянинг изоҳли хусусияти унинг антропоцентрик 
табиати ва интралингвистик мақоми билан боғлиқ. Дунѐ 
манзарасининг миқдорий хилма-хиллиги уни ифодалаш-
нинг лингвистик воситалари билан ифодаланади ҳамда 
миқдор тушунчасини талқин қилиш имкониятларини 
белгилайди. 
Объектлар ва воқеа-ҳодисаларининг ўзига хос 
хусусиятларини концепциялаш онгда сифат тушунчасини 
шаклланишига ѐрдам беради, унинг ифодаланиши кўп 
тилларда асосан сифатдош, шунингдек, отлар, феъллар, 
қўшимчалар билан боғлиқ. Бу концепциянинг ўзига 
хослиги билиш субъектининг ҳис-туйғулари билан 
чамбарчас боғлиқдир.Идрокнинг субъектив хусусияти 
воқеъликнинг белгили аспекти тилда ўзгартирилган 
шаклда намоѐн бўлади, дейишга асос бўла олади, чунки 
тил объектив сифатларни эмас, балки лингвистик талқин 
жараѐни 
натижасида 
сифатларни 
ифодалайди. 
Воқеъликнинг 
сифат 
аспекти 
ҳақидаги 
ғояларда 
антропоцентрик тамойилнинг қайд этилган устунлиги 
объектив аниқлашни анча қийинлаштиради ва уни 
―верификация қилиш‖(текшириш) заруратини туғдиради. 
Сифатни миқдор даражаси орқали концепциялаш сифатни 
объективлаштириш ва уни такомиллаштиришга ѐрдам 
беради. Миқдорий жиҳатдан берилган сифатни тушуниш 
тилда сифатни миқдорий талқин қилиш жараѐнининг 
моҳиятидир.
Сифат тушунчаси учун асос шахснинг билимидир 
[Кубрякова 2008: 18]. Айнан МИҚДОР ва СИФАТ 
тушунчалари ўртасидаги онтологик асосли боғланишлар 
нарса ва ҳодисаларнинг сифат белгиларини миқдорий 
кўрсаткичлари асосида изоҳлаш имконини беради. 
Cифатни концептуаллаштириш ва лингвистик талқин 
қилиш шакли сифатида МИҚДОРнинг лингвистик 
турлари сифатнинг миқдорий шарҳловчиси бўлиб, улар 
ҳам шахсга тегишли миқдор ҳақидаги билимларга эга 
бўлиш воситаси ҳисобланади. Миқдорий изоҳловчининг 
концептуал компоненти меъѐр тушунчаси бўлиб, унга 
нисбатан тегишли миқдор ва сифат маънолари 
шаклланади. ―Соф‖ рақамлар (икки, тўрт, ўн, ва ҳоказо) ва 
рақамлар –объектлар сонига боғлиқ бўлмаган субстантив 
бирикмаларининг элементлари (биринчи хоним, иккинчи 
шамол, ўттиз даража, икки метр баландликда, юз фоиз ва 
бошқалар). Аммо турли миқдор ва сифат белгиларини 
ифодалаш воситаси сифатида мазкур элементлардан 
фойдаланилади. Рақамлар воқеълик объектларини ( учта 
автомобил, қирқта ойна ва бошқалар) санаш жараѐни 
натижаларини тилда ифодаловчи субстантив бирикма-
ларнинг элементлари ҳисобланади. 
Миқдорий изоҳловчини ясаш математик сонлар 
қаторининг умумий қонуниятлари ҳақидаги билимлар 
асосида шаклланади, унинг модели аниқ фанларда мос 
ѐзувлар нуқтасига эга бўлган сон чизиғи ҳисобланади. 
Рақамлар қаторининг хаѐлий чексизлигини қуриш 
имконияти коинот концептуал метафорасининг когнитив 
механизми билан таъминланади, чунки ўлчаш ва 
йўналтириш ғоясининг асосида тўғри чизиқли тасвирий 
схема ѐтади.Рақамли қатор ичидаги шартли ҳаракат 
хаѐлий ҳаракатнинг когнитив механизмини амалга 
ошириш билан боғлиқ, чунки мутаносиблик ѐки 
номутаносиблик талқин қилинадиган меъѐр кўрсаткич-
лари сифатни баҳолаш жараѐнида уларнинг доминант 
мақомини янада оширади. Демак, хаѐлий сонлар қатори 
нольдан чексизгача бўлган когнитив схема бўлиб, унинг 
доирасида сон ва сифатнинг ўзаро боғлиқлигини когнитив 
масштаблаш 
механизмининг 
натижалари 
сифатида 
баҳоланади.Рақамли қатор эса сон ва сифат модели билан 
ифодаланади.