|
Tahlil va natijalar
. Biz yuqorida psixolingvistik
tahlilda hissiy ifodalarning ikki xil usul bilan ifodalanishini
keltirgan edik. Bular : a) hissiy ifodaning muallif tilidan ifoda
etilishi; b) hissiy ifodalarning qahramon tilidan ifoda etilishi.
Yuqorida keltirilgan tahlil turlari asossida Ulug‗bek Hamdam
qalamiga mansub ―Yolg‗izlik‖ qissasida ifoda etilgan hissiy
holatlarning qaysi vositalar yordamida ifodalanayotganini
keltiramiz.
Hissiy ifodaning qahramon tilidan ifodalanishi.
Anchadan beri Ko‗nglim uzlat izlaydi. Biroq maqsad
odamlardan qochish, zohidlik emas, aslo! Balkim idishni
bo‗shatish - izhori dil! Yoziqki, shuningda uddasidan
chiqolmay hanuz dovdirayman. Axir men shu tobda xuddi
ichiga havo to‗ldirilgan shardek ko‗kka sapchiyman. Faqat
ipimni anavi «go‗dak» kuyib yubormayapti. Aslida men
ichimdagi havodan qutilib erga qaytsam, undan tuyib-to‗yib
bahra olsam, deyman. Oh, qaniydi shunday bo‗lsa! Zaminga
oyog‗im tekkan kun men oddiy odamlarning eng qudratlisiga
aylanaman go‗yo. Biroq ayni damdagi haqiqat shundan
iboratki, men muallaq osilib turibman - na erdayu va na
butunlay ko‗kdama. [Yolg‗izlik, 8-bet] Ushbu berilgan
parchada qahramon hissiy ifoda bevosita qahramon tilidan
keltirilmoqda. Bunda qahramonning ayni vaziyatdagi holati
ichi havoga to‗ldirilgan shar va bu sharning naqadar yuksakka
ko‗tarilish xohishi borligini ko‗ramiz. Ammo sharning ipi bor.
Bu ip uning o‗gli ushlab turganligiga ishora bor. Ipning
go‗dak qo‗lida turishi qahramonning xuddi shar misoli na
yerda, na ko‗kda ekanligini, ya‘ni arosatda ekanligini
bildirmoqda.
Ko‗nglim vaqti-vaqti bilan meni xuddi o‗pqon kabi
o‗z qa‘riga tortadi. Men ilonning joduli ko‗zlari qarshisida
serrayib qolgan qurbaqadek harakatsiz qotaman. U esa meni
yutaveradi, yutaveradi... To‗g‗risi, jarayon menga xush
yoqadi. Ba‘zan hatto ko‗ngilni tark etib, moddiy o‗lchovlar
olamiga - tashqariga chiqqim kelmaydi. Lekin na iloj,
tirikligim tirikchilik g‗amini eyishimni taqozo qiladi. CHor-
nochor, kayfsizu behol... ko‗ngilni qoldirib, ko‗pchilik elib-
yugurib yurgan makonga - dunyoga qaytaman. [Yolg‗izlik, 6-
bet] Adabiyotimizda ko‗ngilning dunyoga, dengizga
o‗xshatish holatlari ko‗p uchraydi. Bu berilgan parchada
muallif ko‗ngilni o‗pqonga o‗xshatmoqda. Hissiy ifoda esa
qahramonning tilidan keltirilmoqda. O‗z holatini bayon
etishda
o‗pqon,
ilon
va
qurbaqa
timsollaridan
foydalanilmoqda. O‗pqon bu girdob hosil qilib barcha
narsaani o‗z domiga tortuvchi tabiat hodisasiga nisbatan
ishlatiladigan tushunchadir. Ilon esa o‗zbek xalqi streotipida
salbiy ma‘noni ifodalovchi so‗zdir. Chunki tabiatan ilon zarar
keltiruvchi jonzot hisoblanadi. Shu o‗rinda psixolingvistika va
lingvokulturologiya sohalardagi uzviy bog‗liqlik holatini ham
ko‗rishimiz mumkin. Psixologiyada ham stereotiplarnining
o‗rni ahamiyatlidir.Bunda shaxsning muayyan bir holatda
biror inson bilan aloqaga kirishganda uning xotirasida
stereotiplar jonlanadi. Masalan, «Ayollar — ko‗p gapiradi»,
«Nemislar — juda tartibli, doimo intizomli», «Ruslar —
aroqxo‗r, beg‗am», «Programmistlar – odamlar bilan
gaplasholmaydi, ularga texnika bo‗lsa bo‗ldi, ular go‗yiki
boshqacha»... Bunaqa shablon — qolip fikrlar deyarli
hammamizda ozmi-ko‗pmi bor. Ular to‗g‗rimi, noto‗g‗rmi,
aniqlashtirib o‗tirmaymiz, rostligiga shunchaki ishonib qo‗ya
qolamiz. Bu holat inson psixologiyasiga xos holat hisoblanadi.
Yuqoridagi keltirilgan misollardagi kabi biror odam, guruh,
hodisa
haqidagi
soddalashgan
va
odatda
tajribada
tekshirilmagan tasavvurlar – stereotiplar deyiladi. Stereotiplar
ma‘lum yosh toifasidagi odamlar, biror jins, kasb, millat, din
vakiliga oid bo‗lishi mumkin. Stereotip atamasini ilk bora
1922-yilda sotsiolog Valter Lippman qo‗llagan. U stereotipni
«miyadagi surat» deb izohlagan. Stereotiplar odatda biror
obyekt(odam, guruh, hodisa) haqidagi eskicha, noaniq, tor,
xato tasavvurdir. Biz biror obyekt haqida aniq xulosa qilishga
yetarlicha axborotga ega bo‗lmaganimizda stereotiplarga
murojaat qilamiz. Odamni tashqi belgisi(jinsi, millati,
ko‗rinishi)ga qarab u haqida biror to‗xtamga kelish osonroq.
Biz odamlar va hodisalar haqida yetarli bilimga ega bo‗lmay
turib xulosa qilamiz. O‗z qolipimizga solsak undan nima
kutishni, qanday muomala qilishni bilamiz. Ushbu jihatdan,
stereotiplar – begona odam bilan gaplashishda ma‘lum bir
pozitsiyada bo‗lish imkonini beradi.
Stereotiplarning psixologik tomondan salbiy jihatlari
nimada?
Shaxsning rivojlanishiga halal beradi.
Ijodiy o‗sishga to‗sqinlik qiladi.
Bir narsani kutadi, ammo boshqa natija bo‗lsa –
hafsalasi pir bo‗lib, frustratsiya, stress, depressiya his qilishi
mumkin.
Shaxslararo ziddiyatlarga, nizolarga olib kelishi
mumkin[5].
Stereotiplarning shakllanishi oiladan boshlanadi.
Yaqinlarimiz, atrofimizdagi odamlarning gap-so‗zlari, biz
havas qiluvchi mashhur kishilar, ommaviy axborot vositalari
ta'sirida ular ko‗payib boraveradi. Yuqorida keltirilgan
parchada o‗zbek xalqiga xos streotplarda ilon ayyorlik,
sehrgarlik, hamda juda xunuk xulq-atvorni ifodalovchi
tushuncha ekanligini ko‗ramiz. Qahramon o‗pqon oldida
Do'stlaringiz bilan baham: |
