O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 263 - 
Нутқ операцияси – нутқ-фикрлаш жараѐнининг 
бирлиги бўлиб, уни амалга ошириш жараѐнида онгсизлик, 
автоматизм ва барқарорлик билан тавсифланади. 
А.Леонтъевнинг таърифига кўра[3], мукаммалликка 
етказилган нутқий операциялар нутқий кўникма номи 
билан юритилади. 
Нутқ фаолиятининг турлари (ўқиш, ѐзиш, тинглаш 
ва гапириш) – бу матн асосида параллел равишда 
шакллантирилиши ва ривожлантирилиши лозим бўлган 
нутқий кўникма ва қобилиятларнинг ҳар хил турлари 
саналади. 
Шундай қилиб, айтилган мулоҳазаларимизга 
асосланиб қуйидагиларни таъкидлашни лозим топдик: а) 
тил ўрганувчиларнинг нутқ компетенцияси – нутқ 
тайѐргарлигининг муайян таркибий қисмига, жумладан, 
тил, мулоқот ва услубий компонентларга нисбатан 
ўрнатилган ўзаро боғлиқ шахсий сифатлар (билим, 
кўникма ва қобилият, фаолият усуллари) мажмуидир; б) 
ҳар бир тил ўрганувчининг ижтимоий фаолиятида нутқ 
компетенциясининг шаклланиши сўз бойлигини кенгай-
тириш, нутқнинг грамматик тузилишини ривожлантириш, 
нутқ маданиятини эгаллаш, полемикани ва танқидий 
фикрлашни ўзлаштириш орқали содир бўлади, деган 
яхлит тўхтамга келдик. 
Хулоса.
Хуллас, айтилган мулоҳазалар асосида 
қуйидаги хулосаларга келамиз: 
Нутқ фаолияти инсонга нисбатан бинорлик 
вазифасини бажаришини инобатга олсак, нутқ-фикрлаш 
фаолиятининг таркибий қисми сифатида муайян шахсни, 
хусусан, соҳа талабаларининг ҳам ривожлантиришга, 
хусусан, сўзамол, луғат бойлиги кенг, интеллектуал ва 
салоҳиятли, компетентли миллий кадр даражасига 
етказишга лисоний омил сифатида хизмат қилиши 
тасдиқланди. 
Тўлақонли мулоқот қилиш учун ҳар бир талаба 
ўзларининг ниятлари, фикр-мулоҳазалари, ички кечинма-
ларини муайян мақсадларда ифодалаш учун фақат ўзига-
гина хос ва мос нутқ қобилиятидан самарали фойда-
ланишга ҳаракат қилади. Айни лисоний омил талабанинг 
коммуникатив қобилиятини ривожлантиради. 
Нутқ компетенцияси мазмун-моҳиятига кўра, 
муайян билимни эгаллаш, ахборотни олиш ва узатиш, 
коммуникатив алоқа ва рағбатлантирувчи (мотивация) 
вазифаларни бажаради ва бу вазифалар ўзаро бир-бири 
билан боғлиқликда бўлади, муайян нутқий жараѐнда эса 
бири иккинчисига ўтиши ҳам мумкин. 
Нутқ компетентлигининг тузилиши учта асосий 
ѐндашув компонентлар йиғиндиси сифатида юзага 
келишини таъкидлаш лозим: а) фаолиятнинг ижтимоий-
амалий йўналиши билан боғлиқ бўлган мотивацион ва 
мақсадли ѐндашув орқали тавсифланади; б) мазмунли, 
муайян фаолиятнинг нутқига қаратилган билим ва 
кўникмалар мажмуасининг мавжудлиги билан тавсиф-
ланади; в) шахсий, субъектнинг касбий жиҳатдан 
аҳамиятли психологик сифатларининг салоҳияти билан 
белгиланади.