Ma’ruza №12. Mavzu: Mashinalarni tejamkorligiga puhtalik ko’rsatkichlarining ta’siri

---

Ma’ruza №12. 
Mavzu: Mashinalarni tejamkorligiga puhtalik ko’rsatkichlarining ta’siri. 

 
 
 
Reja: 
12.1.Mashinalarni tejamkorligiga puhtalik ko’rsatkichlarining ta’siri. 
12.2.Puxtalik ko’rsatkichlarini o’shirish usullari. 
12.3.Ekspluatatsiyada zarur puxtalikni ta’minlash usullari 
 
 
12.1.Mashinalarni tejamkorligiga puhtalik ko’rsatkichlarining ta’siri. 
 
Yillik ekspluatatsion harajatlar Z yoki yillik solishtirma ekspluatatsion 
harajatlar Z
0
ning bir yilda ishlab chiqarilgan 1 mln.kKal (1160 kVt) ga nisbatini 
quyidagi uchta asosiy guruhga birlashtirsa bo’ladi: 
1.
Energetik harajatlar Z
01
, bunga elektr energiyasi va sovituvchi suv 
harajatlari kiradi.
2.
Xizmat ko’rsatish va ta’mir harajatlari Z
02
, bunga xizmat ko’rsatuvchi va 
ta’mir qiluvchi personal harajatlari, ekspluatatsion materillar tannarhi, 
sovitish qurilmasining ishdan chiqishlarini bartaraf qilish harajatlari 
kiradi; 
3.
Qurilma harajatlari va kapital harajatlar Z
03
,
bunga sovitish qurilmari 
harajatlari, sovitish agenti va moy tannarhi, ishlab chiqarish xonalari 
qurish, montaj va transportirovka harajatlari kiradi. 
Umumiy solishtirma harajatlar kichik sovitish mashinalaridan yiriklariga 
qarab pasayib boradi. Mashinalarning unumdorligi oshgan sari energetik harajatlar 
Z
01 
20 dan 70% gacha oshadi, qurilma harajatlari Z
03 
50-55 dan 15-20% pasayadi. 
Xizmat ko’rsatish va ta’mir harajatlari Z
02 
30% dan 8-10% gacha pasayadi. 
Harajatlar strukturasi quyidagicha:
Ta’mir personalini ta’minlash – 20-25%; 
Ehtiyot qismlar va yordamchi materiallar uchun – 10-20%; 

---

Sovitish qurilmasining ishdan chiqishlarini bartaraf qilish uchun – 3-7%; 
Xizmat ko’rsatuvhi personalni ta’minlash uchun 40-60%; 
Ixtiyoriy puxtalik ko’rsatkichini yaxsilash ta’mirlash va xizmat ko’rsatish 
harajatlarini kamaytiradi. Masalan, “Kapital ta’mirgacha bo’lgan resurs” 
ko’rsatkichini 25% ga oshirsak, umumiy harajatlarni 10-12% ga kamaytirish 
mumkin.
Sovitish mashinasi ekspluatatsiyasida turli xil ishdan chiqishlar yuz berishi 
mumkin, ularni bartaraf qilishga esa har xil harajatlar bo’lishi mumkin. Bu holda 
ishdan chiqishni bartaraf qilishining o’rtacha tannarhi qabul qilinadi.
O’rtacha unumdorlikdagi kompressorlar uchun “Ta’mirlararo resurs” va 
“Texnik xizmat ko’rsatilgunga qadar ishlash vaqti” ko’rsatkichlarini oshirish 
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki bu holda asosiy harajat-ta’mir personalini 
ta’minlash harajatlari sezilarli kamayadi.
Yirik porshenli, markazdan qochma va vintli kompressorlarda “Kapital 
ta’mirgacha bo’lgan resurs” ko’rsatkichini o’shirish maqsadga muvofiqdir. Bunda 
kapital ta’mir vaqtida qimmatbaho va yirik detallarni almashtirishdagi harajatlar 
kamayadi. 
Xizmat ko’rsatilmaydigan kichik unumdorlikdagi kompressorlarning 
“Ishdan chiqquncha ishlash vaqti” ko’rsatkishini oshirish, ularning puxtaligini 
oshiradi, chunki bunday mashinalarning ishdan chiqishi yirik harajatlarga olib 
keladi.