Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

a W illiam L.Row e. Phllosophv of Religion. U SA W ad sw o rth C e n g a g e Learnin g, 2 0 07 . P. 5 -б ет
54

---

Bu oqim tarafdorlari tabiatda sabab va oqibat kategoriyasi 
.navjudligini 
tan 
olmaydilar. 
Borliqdagi 
barcha 
narsa 
va 
mavjudotiaming yaratilishi va rivojlanishini Xudo ijodi va karomati 
bilan bog'laydilar. Ash’ariylar aqlni diniy an’anachilikdan (naqldan) 
ustun qo‘yadi va musulmonlaming hayotini boshqaruvchisi shariat 
deb hisoblaydilar29.
Ilohiyot bilan shug‘ullanish va uni rivojlantirish. ilohiyotchi- 
olimlar tomonidan o‘rta asrlardan boshlab hozirgacha davom 
etmoqda. Bu holat faqat islom dinidagini emas, balki dunyodagi 
barcha milliy va jahon dinlarida mavjud. Hatto qadimgi Yunonistonda 
din falsafasi bilan shug‘ullanilgani manbalardan ma’lum. Masalan, 
qadimgi Yunonistonda mil. av. Vl-V-asrlarda falsafa din bilan juda 
bogMiq bo‘lib, Xudo haqidagi xalqning oddiy tasawurlarini tanqid 
qilish orqali faylasuflar uning oliy-ilohiy holatini tiklashga intilganlar. 
Fales, Geraklit Efesskiy, Anaksimandr din falsafasi bilan ham 
shug‘ullangan bo‘lsalar Pifagor diniy reformator hisoblangan.
Jahon dinlaridan biri bo‘lgan xristianlik va uning uch yo‘nalishi: 
katolitsizm, pravoslaviya va protestantizm ilohiyotchilari dinni 
tushuntirishda bir-birlariga yaqin fikrda bo‘lganlar. Ya’ni ularning 
fikricha, din Xudo bilan insonning o‘zaro aloqasi natijasidir.
Xristianlik yo‘nalishlarining ilohiyot falsafasida yangi fan 
dinshunoslikning shakllanishi davriga kelib, din mohiyatini talqin 
qilishga ikki xil yondashuv vujudga keldi: birinchisi, supematuralizm 
nuqtai nazaridan qarash; ikkinchisi, ilohiyotdagi tarixiy maktab 
mavqeidan qarashdir. Supematuralizm nuqtai-nazaridan xristianlik 
ilohiyot falsafasida dinning mohiyatini bilishda unga asoslangan 
«g‘ayritabiiy» kuchlar mavjud bo‘lib, u bilan munosabatda bo‘lish 
imkoniyati bor, deb qaraladi.
Supematuralizm 
yondashuvi 
xristianlikdagi 
«g'ayritabiiy 
vahiylikka» asoslangan bo‘lib, unga etishish faqat vahiylik orqali 
bo‘lishi mumkin. Ilohiyot falsafasidagi bunday yondashuv dinning 
tarixiy rivojlanish holatidan ajralib qolishiga olib keladi. SHuning 
uchun bu boradagi ikkinchi yondashuv vakillari, ya’ni ilohiyot 
falsafasidagi tarixiy yondashuv maktabi tarafdorlari supematuralizmni 
chuqur tahlil qilib, unga nisbatan o‘z qarashlarini namoyon qiladilar.
29 Qarang: Хусн и д ди н оа Зунриддин. И сл о м йы налиш лари, маз^аблар, оцимлар.-Т.: «М овароуннацр», 
2 0 0 0
. -
2 1
-
6
.
55

---

Protestantlik yo'nalishi ilohiyotchisi, sotsiolog va tarixchi E. Tryol’ch 
(1865-1923) dinning tarixiy jihatdan tahlil qilib, shunday xulosaga 
keladiki, din bir vaqtda Xudoga munosabati jihatidan subyektiv, 
tarixiy voqealikka nisbatan obyektiv holatda bo‘ladi.
Keyinchalik protestantlik ilohiyotchi va faylasufi R. Otto (1869- 
1937), pravoslav ruhoniysi va faylasufi P.A. Florenskiy (1882-1937), 
katolitsizm ilohiyotchisi va sotsiologi amerikalik P.L. Berger (1929 yi! 
tug4.), nemis olimi T. Lukman (1927-yil tug4.), nemis faylasufi va 
sotsiologi M. Veber (1864-1910), fransuz sotsiologi va faylasufi E. 
Dyurkgeym (1858-1917) va boshqalar dinning mohiyatini (xristianlik 
yo4nalishlari) va insonning dinga munosabatlari masalalarini chuqur 
va har tomonlama tahlil qilib, ulardan farqli ravishda din falsafasi 
borasida muhim nazariy xulosalar chiqarishga muvaffaq bo4ldilar. Bu 
jarayondan ilohiyot falsafasi ham chetda qolmadi. Masalan, P.A. 
Florenskiy dinni quyidagicha ta’riflaydi: «dinda agar ontologik 
jihatdan bizning hayotimiz Xudoda va Xudo bizda bo'lsa, 
fenomonolistik jihatdan ruhimizni tinchlantiruvchi harakatlar va 
kechinmalar tizimidir».
Protestant ilohiyotchisi Tillich bi Ateist (hudosiz) ham 
teistlaming hudo borligiga ishonchini rad etadi. Ammo keng talqinda 
u aslida teist hudoga va diniy haqiqatga teistlardan farqli bo4lsada 
ishonadi. Ko‘p qisimda men teizm, oteizm, ognostizm atamalaridan 
tor doirada foydalanaman. Shunday qilib, biz teizmning qanday 
mavjudligi kabi savollami ko‘zdan kechirdik. Biz an’anaviy 
ilohiyotchilar Xudosi va teizmga ko4ra Alloh olam yaratuvchisi va 
uning har narsaga qodirligi haqidagi qarashlarga asoslanamiz. Misol 
uchun, olamdagi yovuzlik haqidagi faktlarga oseizmning haqiqatga 
yaqin bo'lishi mumkinligi va boshqa. Bizdan teistlar hudosi ha; 
narsaga qodirligimi yoki ratsional borliqda yovuzlikning har narsaga 
qodirligi haqida hulosalar so4raladi. Teistlar Xudosi haqidagi fikr va 
qarashlami aniq bo‘lishini biz savollaming ko4plarida ko4rib chiqdik 
va biz ishonamizki ratsional borliqda bo4lishi mumkin bo4lgan uninj 
kuch qudratga ishonch haqidagi savol bilan boshlanadi.30
Robinzon monosizmga ko4ra, oldindan xabar berilishicha teran 
g4oya va o4zgarishiar bo4lib o4tgan. U buni yuqorida va ostida degan 
ifodalar bilan tasvirlaydi. 44Xudo” tepada, ya’ni bundan yuqorida