10
2-mavzu. TRANSPORT JARAYONIDA TRANSPORT-EKSPIDITSION
XIZMAT KO’RSATISHNING O`RNI
Reja:
1.
Transport-ekspeditorlik xizmat ko‘rsatishning rivojlanish tarixi.
2.
Ekspeditorlar va agentlarning faoliyatini tartibga soluvchi xalqaro va milliy
assotsiatsiyalar.
3.
Transport-ekspeditorlik xizmatlarni bajarishga nisbatan qo‘yiladigan asosiy
talablar.
Tayanchiboralar:Transport,
transport-
ekspeditorlikxizmati,omborhona,iste’molbozorlari,konteyner,tashqisavdo,assotsiat
siya,samaradorlik,agent,bojhona.
Transport-ekspeditorlik xizmat ko‘rsatishning rivojlanish tarixi
Transport va transport-ekspeditorlik xizmat ko‘rsatish umumiy transport
jarayonining qismlari bo‘lib hisoblanishi sababli transport-ekspeditorlik xizmat
ko‘rsatishning vujudga kelishi va rivojlanishini transportning rivojlanishi bilan
o‘zaro bog‘lamasdan turib ko‘rib chiqishning iloji yo‘q.
Transport-ekspeditorlik faoliyatning asoslari juda
qadim zamonlarga borib
taqaladi. Finikiya va Qadimgi Rimda eramizdan oldingi ikki minginchi yildan
boshlab eramizning V asrigacha savdo dengizchiligi, port xizmatlari ko‘rsatish,
yuklarni omborxonalarga joylashtirish, yuklarga ishlov berish va ularni boshqa
mamlakatlarga etkazib berish faol tarzda rivojlangan. Mashhur “Tuz yo‘li”,
“Buyuk ipak yo‘li” va boshqalar bunga yorqin misol bo‘la oladi.
Ekspeditsion
faoliyat iqtisodiyotning mustaqil sohasi sifatida X asrdan boshlab amal qiladi.
Uning rivojlanishiga dunyoda savdo-sotiq hajmining kengayishi, port shaharlarda
jamoatchilik omborlarining tashkil qilinishi va savdo ko‘rgazmalarining
o‘tkazilishi jiddiy ta’sir ko‘rsatgan.
Tarixda shunday bo‘lganki, o‘zlariga transport xizmati ko‘rsatishni tashkil
qilish bilan avval-boshda savdogarlarning o‘zlari shug‘ullangan. Qo‘l ostida
o‘zining transport vositalariga ega bo‘lgan holda ular tovarlarni ishlab chiqarish
bozorlaridan tovarlarni sotib olganlar va ularni iste’mol bozorlariga
etkazib
11
berganlar. Narxlardagi farqlar savdogarlarga transport xarajatlarini qoplash va
ma’lum darajada foyda olish imkonini bergan.
Savdo va transportning keyingi rivojlanishi savdogarlik kompaniyalarining
ixtisoslashuvini o‘z izidan ergashtirgan. Ularning bir qismi savdo operatsiyalarini
moliyalashtirishga, bir qismi ularga tegishli bo‘lmagan tovarlarni etkazib berishga
e’tibor
qarata boshlagan, qolganlari o‘zlarining savdo operatsiyalari – sotib olish
va sotishga e’tibor qaratganlar. Shu tariqa birinchi bank, transport va savdo-xarid
qilish kompaniyalari paydo bo‘lgan. Yangi tipdagi kompaniyalarning tamal toshini
yukni o‘z vaqtida va to‘liq etkazib berish masalalarini hal qilishni to‘lig‘icha
zimmasiga oladigan ekspeditorlar qo‘yganlar.
Dastlabki paytlarda ekspeditor asosan komissioner
rolida chiqqan va
faqatgina tovar bilan ish olib borgan. O‘zining transport vositalarining yo‘qligiga
qaramasdan, ekspeditor transport xizmatlari bozorini yaxshi bilgan va o‘zining
mijozlarining buyurtmalari bo‘yicha tovarlarni etkazib berish bo‘yicha barcha
operatsiyalarni amalga oshirgan, tovarlarni tashish, yuklash, tushirish, bojxona
ko‘rigidan o‘tkazish, sotish va to‘lovlarni amalga oshirish – ulardan asosiylari
bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari u yuklarni etkazib berishning optimal
marshrutini ishlab chiqish va arzon hamda ishonchli
tashuvchilarni tanlash bilan
shug‘ullangan.
1965 yilda katta sig‘imli konteynerlarning paydo bo‘lishi konteynerlardan
foydalanishning rivojlanishida yangi bosqichni ochgan, ulardan birinchi marta
transatlantika bo‘ylab tashishda foydalanilgan. Hozirgi kunda transportda 3 mln
tadan oshiq katta sig‘imli konteynerlardan foydalaniladi,
konteynerli tashishlarning
80% i esa ekspeditsion kompaniyalar tomonidan nazorat qilinadi.
O‘zbekistonning tashqi savdo yuklarini tashishni tashkil qilish va
tashishning tijorat amaliyoti bozor iqtisodiyotiga o‘tilgandan keyin chuqur
o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish transport xizmatlari
sohasida kuchli raqobatning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bozorga qat’iy
markazlashgan bitta monopolist tashkilot o‘rniga minglab transport tashkilotlari,
ekspeditsion va transport-ekspeditsion tashkilotlar chiqdilar.
