baholashga mo‘ljallangan bo‘lsa, tayanch guruhlar shaxsning o‘ziga hos
hususiyatlarini tavsiflash uchun mo‘ljallangandir. Ularning yordamida sinovga jalb
etilgan kishining disgormonik rivojlangan shaxsning 10 ta
turidan bittasiga
yaqinligi o‘rganiladi.
16 faktorli shaxsga oid so‘rovnoma (16—FLO) ham huddi MMR-1 kabi
shaxs ko‘rinishlarining keng jabhalarini tavsiflash uchun mo‘ljallangan. 16-FLO
shkalalari dastlabki shaxsiy belgilar to‘plamidan iborat bo‘lib, ular bayon etilgan
ko‘p sonli tavsifnomalarning ichidan faktorli tahlil asosida ajratib olinadi.
MMR-1 va 16-FLO savolnomalari amaliyot uchun o‘ta qulayligi va validligi
bilan ajralib turadi, ushbu so‘rovnomalar turli amaliy vazifalarni hal etishda
ishonchli vosita ekanligini isbotladilar. Shunday bo‘lsada bu ikki so‘rovnoma
shaxsni o‘rganishga oid tadqiqotlarning ikkita biri-biridan farq qiluvchi
yo‘nalishlariga oiddir: MMR-1 tipologik yondoshuvining metrik ifodasi bo‘lsa,
16-FLOda shaxsning belgilari asosidagi yondoshuv amalga oshirilgan. Bu farqlar
MMR-1 va 16-FLOni o‘zaro bir birining o‘rnini bosa ololmaydigan qiladi. Ko‘p
tadqiqotlar ikki so‘rovnomalarni birgalikda qo‘llashni talab etadi.
Loyihaviy testlar.
Shaxsga oid loyihaviy testlarni 3 ta asosiy hususiyati ajratib turadi:
1. Vazifalarni bajarishda hech qanday cheklashlarning yo‘qligi (bunda
javoblarning cheksiz, hilma—hil bo‘lishiga ruhsat beriladi);
2. Topshiriqlarning neytralligi, ya’ni sinovga
jalb etilgan
tekshiriluvchilar uchun nohush bo‘lmasligi (buning uchun barcha topshiriqlar
mavhum va noaniq shakllarda beriladi);
3. Test materialining noaniq ko‘p manoli bo‘lishi.
Loyihaviy testlar qatoriga tematik appersevtiv test, Rorshax testi hamda
Rozetsveygning rasmli – frustratsion testlari kiradi.
Tematik appersevtiv test (TAT ular ichida eng mashhuridir, mazkur test
Garvard universiteti olimlari K.Morgan va I.G.Myurreylar tomonidan ishlab
chiqilgan (1935-yil). Asl nushasida TAT 30 ta rasmdan iborat bo‘lib, uning bir
qismi turli suratlardan, fotosuratlardan olingan reproduksiya bo‘lsa, ikkinchi qismi
psixologlarning mahsus buyurtmalari bo‘yicha chizilgandir. Bundan tashqari test
materiallari tarkibiga oppoq karta ham kiritilgan bo‘lib, unda
sinov ostidagi kishi
o‘zi istagan tasvirni tasavvur qilishi mumkin. Ushbu to‘plamdan sinov ostidagi
kishiga ketma–ket tarzda 20 ta karta taqdim etiladi, shundan 10 tasi
hammaga
tavsiya etiladi, qolganlari sinovga jalb etilganlarning jinsi va yoshiga qarab tanlab
olinadi. Sport variantida 10 majburiy suratlarda sport hayotiga oid voqealar
ifodalangan: sport jamoasidagi mojarolar, sport trener bilan o‘zaro munosabatlar,
musobaqaga oid vaziyatlar va hokazolar.
Test davomida sinov ostidagi shaxsga har bir surat bo‘yicha biror
bir hikoya
to‘qish tavsiya etiladi. Bunda sinovga jalb etilgan kishi o‘z hikoyalarining qanday
ahamiyatga ega ekanligini bilmaganligi sababli (bu tasvirlarda go‘yoki oddiy hollar
tasvirlangan va ular, sinovga jalb etilganning hayotiga, muammolariga
mutloqo
dahli yo‘qdek tuyuladi), u savolnomani to‘ldirayotgan paytdagiga qaraganda o‘z
javoblarini kamroq nazorat qiladi.
Hikoyalarni tahlil qilish va talqin etish borasida turli tuman yondoshuvlar
mavjud. Hikoyalarni talqin qilish sxemasini tanlash ko‘p jihatdan tajriba
o‘tkazuvchining nazariy qarashlariga va tajribasiga bog‘liq bo‘ladi. Sinovga jalb
etilgan shaxsni uning o‘zi to‘qigan hikoyasi asosida tavsiflashda, uning bosh
qahramonini ajratib olish, uning xarakterini tavsiflash shuningdek u harakat
qilayotgan muhitning o‘ziga hos jihatlarini ham tavsiflash kerak bo‘ladi.
Shuningdek, sinovga jalb etilganning hikoyasida qahramon o‘zining xarakteridagi
qaysi jihatlarni namoyish etganligi (g‘ayratlilik, qat’iyat, tajriba, professionallik va
hokazolar), uni qurshab turgan muhit qandayligi (unga hayrixoh, dushman, loqayd
va hokazo), qahramonning o‘z maqsadiga borish yo‘li yengilmi yoki qiyinligi,
uning qanday maqsadlarni tanlashi, oldidagi to‘siqlarga qanday munosabatda
bo‘lishi, qanday sharoitlarda muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritishi, omadsizlikka
uchraganda o‘zini qanday tutishi, uning xatti—harakatlari qanchalar to‘g‘riligi,
hikoyalardagi hayot realmi yoki xayoliy—fantastik ekanligi va hokazolarga e’tibor
berish nihoyatda muhimdir.
Rozentsveygning rasmli – frustratsion testi kishining frustratsion
bag‘rikengligini, ya’ni uning psixik moslashuvchanligini buzmasdan turib,
frustratsiyani his etish qobiliyati, ya’ni uning hayotiy to‘siqlarni munosib tarzda
baholay olish qobiliyati, qiyin vaziyatlarda to‘g‘ri yo‘lni topa bilish qobiliyatini
o‘lchashga mo‘ljallangan. Mazkur rasmli – frustratsion testning muallifi bo‘lgan
S.Rozentsveyg insondagi frustratsion bag‘rikenglikning ham uning shaxsiy
hususiyatlari tarkibiga kiritadi. Ushbu olimning tadqiqotlari sport psixologiyasi
uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Testni bajarar ekan, sinovga jalb
etilgan shaxs frustratsiya vaziyatida berilgan 24 tasvirga og‘zaki javob berishi
kerak bo‘ladi. Barcha loyihaviy testlarda bo‘lgani kabi bunda ham sinalayotgan
shaxsning tasvirlarga munosabat bildirayotganida faqat o‘ziga hos bo‘lgan xatti—
harakatlarni huddi hayotdagidek haqqoniy bajarishini ko‘zda tutadi.
Frustratsiyaga reaksiya bildirish hamda uning oqibatlarini tugatish usullari
sportchining xatti—harakatlarini prognozlashtirishda, ya’ni bashorat qilishda juda
katta ahamiyatga egadir. Chunki bu holat stresslarni keltirib chiqaruvchi ta’sirlarga
nisbatan uning individual hususiyatlarini ochib beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
