Болалар ёшида учрайдиган тиш каттик

 
 

---

110 
6.5. Balog`at yoshi davrida o`smir yoshlar organizmida sodir 
bo`ladigan o`zgarishlar. 
Jaxon Sog`liqni Saqlash Tashkilotining ma’lumotlariga binoan balog`at 
yoshida kechadigan somatik, psixologik va ijtimoiy mukammallashish 
jarayonlarini inobatga olgan xolda o`smirlik davri 10- 20 yoshlarni o`z ichiga 
olishini 1977 yilda ekspertlar tomonidan ma’lum qilingan. Aynan shu davrda inson 
organizmi, uning a’zolari va sistemalari morfologik va funksional struktura 
jixatdan shakllanishini tugallanishi markaziy nerv sistemasi, neyro-endokrin sfera, 
vegetativ- asab, immun tizimidagi o`zgarishlar bilan bevosita bog`liq xolda 
kechishi tekshiruvlar asosida isbotlangan.
Ko`pgina klinik va eksperimental kuzatuvlar miya po`stlog`ining jinsiy 
yetilishida muxim axamiyat kasb etishini tasdiqlaydi. O`spirinlik davrida miya 
po`stloq qismi o`zining shakllanishini tugallashi bilan bir qatorda yangi 
o`tkazuvchi yo`llar, ayniqsa assotsiativ muloqot yo`llari vujudga kelishini 
ta’minlaydi. Miya po`stlog`ini po`stloq osti soxasi bilan bog`lovchi yo`llar, oraliq 
miyani gipofiz bilan bog`lovchi bog`lar takomillashadi. Adenogipofiz massasi ikki 
barobar oshib, funksional xolati faollashadi. Adenogipofiz tomonidan somatotrop 
(STG) va tireotrop (TTG) garmonlarini ishlab chiqarish kuchayadi. STG garmoni 
ta’sirida o`smirlar tana o`lchamlarining jadal o`sishi kuzatiladi. O`rtacha ularning 
bo`yi yiliga 8-10sm ga cho`zilishi kuzatilgan.
TTG garmoni o`z navbatida qalkonsimon bez faoliyatini oshirib, tireoid 
garmonlar sekretsiyasini kuchaytiradi. Bu esa o`z navbatida o`spirin organizmi 
to`qimalarida kechadigan modda almashinuvi jarayonlarini keskin faollashuviga 
sabab bo`ladi. 
Balog`at yoshi davrida, jinsiy yetilish jarayoni gipotalamo-gipofizar- 
germinativ sistemaning faoliyat boshlashiga turtki bo`ladi. Gipotalamus 
faoliyatining faollashuvi gonadotrop garmonlarini ishlab chiqarishni va uning 
siklik jarayonini ta’minlaydi. Gipofiz tomonidan ishlab chiqarilgan gonadotrop 
garmonlari (FSG, LG) o`g`il bolalar va qizlar jinsiy endokrin bezlari (qizlarda 
tuxumdon, o`g`il bolalarda urug`don) faoliyatini oshiradi. Bular o`z navbatida 
to`qimalarda mikrotsirkulyatsiyani kuchaytirib modda almashinuvini tezlashtiradi, 
shilliq qavatlar giperplaziyasi va gipertrofiyasini ta’minlayd. Bunda kechadigan 
garmonal o`zgarishlar, to`qimalardagi o`zgarishlar og`iz bo`shlig`i shilliq 
pardasiga xam, shu jumladan parodont to`qimalarida sodir bo`ladigan 
o`zgarishlarni yuzaga keltiradi. Mazkur jarayonlarda esterogen va testosteron jinsiy 
garmonlari muxim o`rin tutadi. 
O`smirlik davrida sodir bo`lib yuzaga keladigan neyro-endokrin xolat bu 
davrdagi immun sistema faoliyatiga xam o`z ta’sirini ko`rsatadi. 
Balog`at yoshida sodir bo`ladigan neyro-endokrin o`zgarishlar immun sistemada 
ijobiy xolatlarni yuzaga keltirishi bilan birgalikda ko`pgina salbiy xolatlarga xam 
sababchi bo`lish ko`pgina tekshirish va kuzatishlarda aniqlangan (YU.E.Valtishev 
1996; V.F.Chebotarev 1979; While va Kent 1977; Pierpady 1976; O.V. Zaratyans 
1990; Sastro 1974; va x.k.). 
Ayniqsa, mazkur o`zgarishlar oqibatida ayrisimon (timus) bezning shu davrda 
involyutsiyaga uchrashi immun sistemasi tizimida katta yo`qotish xisoblanadi va 

---

111 
bu xolat balog`at yoshida insonlarning immunologik qobiliyatni ancha pasayishiga 
olib kelishi aniqlangan. 
Balog`atga yetish davrida timus faoliyatini pasaytiruvchi va immun sistemaga 
susaytiruvchi ta’sir ko`rsatuvchi quyidagi xolatlar yuz beradi: 
1.
Paratireoid garmon - timusda atrofiya chaqiradi, T-limfotsitlar sonini 
kamaytiradi va timusning gumoral faktori sirkulyatsiyasini susaytiradi. 
2.
Kortikosteroidlar (buyrak usti bezi garmonlari) – eng kuchli garmonal faktorlar 
xisoblanib, limfoid to`qima proliferatsiyasini va faoliyatini pasaytiradi. 
Limfotsitlarni timogen va steroidlarga sezgirligini pasaytirib, ularni ko`plab 
o`limiga sabab bo`ladi. 
3.
Testosteron – limfoid to`qima faoliyatini susaytirib immun javoblarni 
kamaytiradi. Buning isboti – kastratsiya qilingan hayvonlarda immun qobiliyat 
keskin ko`tariladi. 
4.
Progesteroning – immunitetga supressiv – susaytiruvchi ta’siri dozasiga 
bog`liq.
5.
Androgenlar – parasimpatik nerv sistemasi tonusini kuchaytirish orqali immun 
sistemaga kuchli supressiv ta’sir ko`rsatadi. 
Balog`at yoshi fiziologik xususiyatlarini o`rganish va kuzatish natijasida, mazkur 
davrda 
inson 
organizmining 
reaktivligini 
o`zgartiruvchi, 
rezistentligini 
(kasalliklarga nisbatan turg`unligini) pasaytiruvchi xolatlarga, immunologik 
yetishmovchiliklarga quyidagi sabablar asos bo`lishi e’tirof etilgan: 
1.
Gipotalamo-gipofizar majmua faolligini oshishi FSG, LG, STG, AKTG, 
jinsiy va boshqa xil garmonlarni ishlab chiqarilishini kuchayishiga olib 
keladi. 
2.
Mazkur davrda garmonal disbalanslar, katabolik jarayonlarni kuchayishi 
turg`unlikni pasayishiga olib keladi. 
3.
Mazkur yoshda (10-16) psixo-emotsional xolatning turg`unmasligi, 
surunkali stress xolati, AKTG va katexolaminlarning ko`plab ishlab 
chiqarish radikallarning erkin oksidlanishiga sabab bo`ladi. Bu sharoitda 
antioksidantlarning 
yetishmovchiligi 
xujayralar, 
jumladan 
immun 
xujayralari membranasini shikastlanishiga olib keladi. 
4.
Monotsitlar faoliyatning buzilishi (fagotsitoz).
5.
Timus involyutsiyasi sababli immunitetning xujayraviy zvenosini keskin 
susayishi, immunoglobulinlar ishlab chiqarilishining pasayishiga olib keladi. 
6.
Markaziy asab sistemasida po`stloq-po`stloq osti qismlari munosabatlarining 
buzilishi asab sistemasini adaptatsion qobiliyatini susaytiradi. 
Xulosa qilib aytganda balog`at yoshida sodir bo`ladigan asab sistemasidagi, 
garmonal, endokrin, nerv-endokrin, immunologik tizimlarda yuz beradigan 
o`zgarishlar o`smir, o`spirinlar organizmida jismoniy o`sish, jinsiy balog`atga 

---

112 
yetish, ikkilamchi jinsiy a’zolarning shakllanishi va boshqa voyaga yetish xolatiga 
olib keluvchi o`zgarishlarga olib keladi. Shu bilan bir qatorda mazkur o`zgarishlar 
ko`pchilik xollarda immunologik tizimning faoliyatini susayishiga, timus 
involyutsiyasini ta’minlovchi sharoitlarga sabab bo`lishi organizm reaktivligini 
oshishiga va turg`unligini pasayishiga sabab bo`lar ekan. Shuning oqibatda 
balog`at yoshi davrida insonlarning har xil kasalliklarga chalinishga bo`lgan 
moyilligi ortadi. Shu jumladan bunday xolatni og`iz bo`shlig`i a’zolarida ayniqsa 
parodont to`qimasida yaqqol kuzatish mushkullik tug`dirmaydi.
Bu xolat balog`at yoshida parodont kasalliklari o`smir yoshlar orasida 60-70% 
ni tashkil etishini tushintirsa ajab emas. 
Bolalar o`rtasida mahalliy sabablar chegaralangan yoki o`choqli parodont 
xastaligini vujudga keltiradi. 
Umumiy sabab asosida sodir bo`lgan parodont yallig`lanishi ko`pchilik 
holda diffuz tarqalgan bo`ladi.