Болалар ёшида учрайдиган тиш каттик

 
Maxalliy sabablar:
1. Tishlardagi karashlar, toshlar. 
2. Bir tomonlama ovqat chaynash. 
3. Og`iz bo`shlig`i gigiyenasiga rioya qilmaslik. 
4. Noto`g`ri qo`yilgan osilib turgan plombalar 
5. Noto`g`ri o`rnatilgan ortodontik appapatlar (koronka, yoylar, briketlar va 
h.k.). 
6. Til va lablar tizginchalarining anomal holati. 
7. Og`iz daxlizining kichikligi. 
8. Chuqur prikus. 
9. Ochiq prikus. 
10. Jag`larning to`liqmas taraqqiyoti. 
11. Tishlar qatori anomaliyasi. 
Bunday hollarda patologik yallig`lanish jarayonining ko`lami kichik, 
chegaralangan bo`lib, u parodont to`qimasining shu noxush sabab tufayli ta’sir 
qilib turgan sathidagina aniqlanadi. 
Umumiy sabablar: 
1. 
Pubertat taraqqiyot davrida garmonal o`zgarishlar (infantilizm, erta 
ro`y beradigan jinsiy taraqqiyot, xayz buzilishi va h.k.) 
2. 
Endokrin bezlar xastaligi (miksedema, gipofizar nanizm, epidemik 
buqoq, Itsenko-Kushing xastaligi). 
3. 
Markaziy nerv sistemasi xastaliklari (Daun kasalligi-
oligofreniya va boshqalar). 
4. Qandli diabet kasalligi. 
5. Xazm sistemasi kasalliklari. 
6. Qon sistemasi xastaliklari
7. Yurak-qon tomir yetishmovchiligi 
8. Har xil sistemali – ideopatik xastaliklar (X-gistiotsitoz, Papiyon-Lefevr 
sindrom iva h.k.) 
Umumiy sabablar oqibatida yuzaga keladigan parodont kasalliklarining ko`lami 
tarqalgan bo`lib, barcha tishlar atrofida rivojlanishi mumkin. 
6.4. Parodont kasalliklari patogenezi 
Yallig`lanish jarayoni bilan kechuvchi parodont xastaliklariga milk 
yallig`lanishi (gingivit) va parodontit kiradi. Bulardan gingivit kasalligi kengrok 
tarqalgan bo`lib, butun dunyo sog`liqni saqlash tashkilotiiing 2007 yilda e’lon 
qilingan ma’lumotiga qaraganda bolalar va o`smirlar o`rtasida 80% ga qadar 
aniqlanadi. Bu xastalik bolalarda ko`proq doimiy tishlar shakllangandan keyin 
yuzaga keladi va asosan surunkali tarzda kechadi. 

---

107 
Bolalar o`rtasida uchraydigan surunkali milk yallig`lanishining 80-85% i 
kataral yallig`lanishga, 12-15% i esa-gipertrofik va atrofik turlariga to`g`ri keladi, 
15 yoshli bolalarda parodontit xastaligi 3-5% ni tashkil qilishi mumkin. 
Og`iz bo`shlig`i gigiyenasiga muntazam ravishda rioya qilmaslik oqibatida 
tishlar yuzasida yumshoq karashlar hosil bo`ladi, bu esa o`z navbatida milklarning 
serozli kataral yallig`lanishiga olib keladi. Bunday hollarda og`iz bo`shlig`i shilliq 
pardasi ko`zdan kechirilganda milklarning shishinqirab qizarishi, ayniqsa ularning 
tishlar orasida joylashgan so`rg`ich qismida va ba’zan qirg`oq qismida yaqqol 
namoyon bo`ladi. 
Ovqat ko`pincha og`iz bo`shlig`ida kasallangan (pulpit, periodontit) tishlar 
mavjud bo`lgan hollarda faqat bir tomondagi jag`larda chaynalishi sababli ovqat 
chaynalmaydigan jag` tishlarining atrofini o`rab turgan parodont to`qimasida 
yallig`lanish hollari kuzatiladi. Ovqat chaynalmaganligi sababli parodont 
to`qimasida qon aylanishi va to`qimalar oziqlanishn buziladi, tishlarda ko`plab 
yumshoq karashlar paydo bo`ladi. Natijada milklar qizarib shishinqiraydi va 
yumshaydi. Tish karashlari tozalanayotganda qonash belgilari paydo bo`ladi. 
Lab va til tizginchalarining kaltalashuvi va yo`g`onlashuvi ham serozli 
kataral yallig`lanishni keltirib chiqaradi. Oqibatda bu xol pastki kurak tishlar 
atrofidagi milk to`qimasining atrofiyasi (pasayishi) ga olib keladi. Bunday hollarda 
markaziy kurak tishlarning toj qismi haddan tashqari uzaygandek tuyuladi. Milk 
to`qimasining ana shunday chegaralangan holda pasayishi retraksiya deb ataladi. 
Ba’zan pasgki lab tizimchasi milk shilliq pardasining yuqori qismiga - 
cho`qqisiga (me’yorda lab tizimchasi milkning o`rta qismiga birlashgan bo`ladi) 
yopishgan bo`lsa, shu chegaralangan milk sathida yallig`lanish jarayoni vujudga 
keladi. Bunday jarayonlarga lablar harakati paytida milk so`rg`ichlarining tish 
sathidan ajralishi va natijada kengaygan milk-tish cho`ntagiga ovqat qoldiqlarining 
kirib qolishi, ularning bijg`ishi (chirishi) va mikroorganizmlar ko`payishi sabab 
bo`ladi. Bunday sharoitda milk shilliq pardasi muntazam ravishda jarohatlanadi va 
yallig`lanish jarayoniga uchraydi. Uzoq vaqt davom etgan bunday holat natijasida 
klinik yoki parodontal cho`ntaklar hosil bo`ladi va bu belgilar chegaralangan 
parodontit xastaligi yuzaga kelganligidan dalolat beradi. 
Kichik og`iz daxlizi. Bunday anomaliya (me’yordan chetga chiqish holati) 
jag` suyagi alveolyar o`sig`i kam rivojlanishining natijasidir. Milk shilliq pardasi 
alveolyar suyakka yopishgan qismining balandligi bunday paytda 1-3 mm ga teng 
bo`ladi va dahliz chuqurligi kamayadi. Ovqat chaynash, mimik harakatlar paytida 
milkning qirg`oq va so`rg`ich qismi tish sathidan ajraladi. Yallig`lanish jarayoni 
yuqorida ko`rib o`tilgan yo`ldan boradi va chegaralangan gingivit yoki parodontit 
xastaliklarining yuzaga kelishini ta’minlaydi. 
Tish-jag` sohasining anomaliyalari va deformatsiyalari. Bunday me’yordan 
chetga chiqish hollari bolalapda ko`p uchraydi. Natijada ba’zi bir gurux yoki 
aloxida tishlarga tushadigai bosim (ovqat chaynash paytida, jag`lar yumilganda) 
me’yordan oshib ketadi. Fiziologik faoliyatiing tishlar o`rtasida noto`g`ri 
taqsimlanishi natijasida parodont to`qimasida noxush, chegaralangan patologik 
vaziyat yuzaga keladi. 

---

108 
Yuqori kurak tishlarining tishlar yoyidan ichkariroqda, tanglay sohasida 
o`sib chiqishi natijasida pastki kurak tishlar ovqatni kesish paytida odatdan 
ko`proq gorizontal bosim qarshiligiga uchraydi. Bu xol shu tishlar atrofidagi milk 
to`qimasida atrofiya belgisini keltirib chiqaradi. Bunday jarayonning uzoq vaqt 
davom etishi pastki kurak tishlarni o`rab turuvchi suyak to`qimasining so`rilishiga 
(rezorbsiya) sabab bo`ladi. 
Oldingi kurak tishlarning haddan tashqari chuqur prikusi natijasida jag`lar 
bir-biriga tegib turganda (og`iz berk holatda), ovqat mahsulotlari tishlab 
kesilayotgan hollarda bu tishlarga me’yordan ortiq og`irlik tushadi. Shu bilan bir 
qatorda milklarning surunkali jarohatlanib turishi kuzatiladi. Yuqorida bayon 
qilingan sabablar tufayli oldingi kurak tishlar atrofini qopla6 turgan milk 
yallig`lanib, uning shishinqirab qizarishi, ya’ni gipertrofik gingivit xastaligi 
kuzatiladi. 
Yana bir me’yordan chetlashish holati tishlarning bir-biriga og`iz 
bekitilganda tegmasligi yoki ochiq tishlar yoyi anomaliyasida faoliyat paytida 
tishlarga fiziologik bosim tushish; tarqalmaydi. Fiziologik jarayonda to`liq ishtirok 
eta olmagan tishlar atrofidagi milk to`qimasida qon aylanishi va oziqlanish 
jarayonlari buzili6, kataral yallig`lanish yoki milk to`qimasining gipertrofiyasi 
sodir bo`ladi. Anomaliya holati bartaraf etilmagan taqdirda, chegaralangan 
parodontit xastaligi rivojlanadi. Oqibatda parodontal cho`ntaklar hosil bo`ladi va 
tishlar qimirlaydigan bo`lib qoladi. Rentgen tasvirida periodontal tirqishning 
kengayganligini va alveolalar o`rtasidagi suyak to`sig`ida, ayniqsa uning o`rta 
qismida suyak to`qimasining siyraklanish (osteoporoz) belgilarini ko`ramiz. 
8-12 yashar bolalarda jag` suyaklari rivojlanishining orqada qolishi 
oqibatida tishlar tig`izligi kelib chiqadi. Natijada bunday holat milkning kataral, 
keyinchalik gipertrofik yallig`lanishiga olib keladi. Ana shunday anomaliyalar 
mavjud bo`lgan bolalarda 13-15 yoshlar atrofida parodontit belgilari paydo 
bo`lganligini rentgen tasvirlaridan bilib olish mumkin. Alveolyar to`siqlarning 
cho`qqi qismida so`rilish (rezorbsiya) sodir bo`lishi oqibatida, ularning o`lchamlari 
pasayadi, parodontal cho`ntaklar hosil bo`ladi. 
Gingivit va parodontitlarni yuzaga keltirishda tish usti karashlari muhim o`rin 
tutadi. Ayniqsa ular tarkibidagi mikroorganizmlar (Str. Sangues, Vas. 
melanogenicus, Astinomyces viskozus va boshqalar). Mazkur mikroorganizmlar 
parodont yumshoq va qattiq to`qimalarida destruktiv jarayonlarni vujudga 
keltirishadi, suyak to`qimasining yemirilishiga olib keluvchi sharoit yaratishadi. 
Ma’lumki bir qator mikroorganizmlar majmuasi bevosita suyak to`qimasi 
osteoklast hujayralarini faollashtirishi qkibatida suyak to`qimasinig so`rilishiga 
olib keladi. Bundan tashqari mikroblar organizmda immunologik o`zgarishlar 
vujudga keltirib, limfotsitlar sensibilizatsiyasi natijasida limfokin ishlab chikilishi 
ham osteoklast hujayralarini faollashtiradi. 
Har qanday patogen mikroorganizmlar chaqirgan yallig`lanishi jarayonidek, 
parodont to`qimalarining ham yallig`alanishi faqat mikroblar mavjudligidan 
tashqari umum organizm qarshilik kuchi bilan ham bog`liqdir. Yallig`lanish 
jarayonining o`tkirligi, klinik, morfologik hususiyatlari va yallig`lanish oqibatlari 
qanday kechishini, organizm reaktivlik holati aniqlab beradi. 

---

109 
Bugungi kunda zamonaviy ma’lumotlarga tayangan holda parodont 
patogenezini 4 etap-davrga bo`lishi mumkin. 
Birinchi davr-bunda bakteriyalar, ayniqsa Streptococcus mutans va 
zamburug`lar pellikkula bilan qoplangan tish yuzasiga juda jips yopishib 
koloniyalar hosil qilishadi. Shundan so`ng boshqa mikroorganizmlar qo`shilishi, 
ularning o`sib ko`payishi, tish karashning hajmini har taraflama oshishi, shu 
jumladan tish ildiziga qarab siljib ko`payishi kuzatiladi. Milk suyuqligi o`sish va 
xemotaksis faktorlari aerob va anaerob mikroorgnizmlarni milk-tish egatchasiga 
migratsiyasini (initilishini) ta’minlaydi. Bu mikroorganizmlar tish bo`yin qismi 
sathiga, cho`ntaklar epiteliysiga yopishib olib, milk suyuqligini oqishiga to`sqinlik 
qila boshlashadi. 
Ikkinchik davr-mikroblar invaziyasi davri bo`lib, bunda patogenlashgan 
infeksiya yoki ular toksini milk shilliq qavatiga botib kirib, xatto alveola suyak 
usti pardasigacha yetib borishadi. 
Uchinchi davrda-bu patogen mikroblar ular toksinlari ta’sirida to`qima 
hujayralarining o`limi, parchalanishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda ikki xil 
mexanizm ishga tushishini hisobga olmoq lozim: a) mikroorganizmlar yoki ular 
hayot foliyati natijasida ajratgan mahsulotlarning bevosita ta’siri; b) 
organizmning umumiy reaktivligidan kelib chiqqan bilvosita ta’sirotlar. Bevosita 
ta’sir bu-ekzotoksinlar va gistolitik fermentlar (bakterial kollagenaza) ta’sirida 
to`qimaning erishi va destrukiyasidir. Bundan tashqari baktriyalar ishlab chiqqan 
vositalar organizmda toksik mahsulotlar ishlab chiqilishiga va ular ta’sirida ham 
to`qimalar parchalanishi, o`limi, sodir bo`lishi mumkin. Misol uchun, tish 
karashlari bakteriyalari ajratadigan ekzotoksinlar makrofaglar faollashuviga turtki 
bo`lib, natijada ular kollagenaza fermentini ishlab chiqarishadi va to`qima erib, 
parchalana boshlaydi. 
To`rtinchi davr-to`qimalarning tiklanish davri. Parodont shilliq pardasi 
tiklanib, epitilizatsiya jarayoni faollashadi. Bu davrda gistologik va klinik 
ma’lumotlar parodont yallig`lanishi davrida o`tkirlashuv va yaxshilanish fazalari 
bir necha bor almashinuvi mumkinligini ko`rsatadi. Tuzalish (remissiya) fazasida 
yallig`lanish kamayishi, milk, to`qimasini kollagen tolalar yordamida tiklanishini 
(fibroz milk), shu bilan bir qatorda alveolyar suyak ustida rentgan tasvirlarda 
suyak to`qimasining me’yoriy buzilishlari, strukturalar soyasida o`zgarishlar 
mavjudligi seziladi. 
Parodont yallig`lanishi patogenezidagi yuqorida zikr etilgan davrlarni har 
doim aniq ajratib bo`lmaydi. Sababi: 
a) mikroorganizmlarning karashlar ustida koloniya hosil qilishi barcha 
davrlarda davom etadi; b) mikroorganizmlar invaziyasi va to`qimalar 
parchalanishi bir vaqtda davom etishi mumkin; v) mikroblarni to`qimaga botib 
kirishini ta’minlovchi faktorlar (milk o`tkazuvchanligini oshishi) parodontit kelib 
chiqishida muhim o`rin tutsa kerak. Parodont to`qimasining tiklanish davri 
boshqalardan aniq ajralib turadi va to`qimalar strukturasini buzilishi davridan 
so`ng sodir bo`ladi.