Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Difraksion panjarani o‘rganish va yorug‘lik to‘lqin uzunligini aniqlash 
Kerakli asboblar:
proyeksion fonar PF-1156, lampa, optik taglik, fokuslovchi linza, tirqish, 
chizg‘ich, difraksion panjara. 
Ishning maqsadi:
o‘quv mashg‘uloti uchun mo‘ljallangan difraksion panjaraning tuzilishi, undan 
foydalanish, panjaraning baʼzi bir parametrlarini va nomaʼlum to‘lqin uzunligini aniqlash. 
65

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Bunda dastlab mavzuga oid nazariy maʼlumotlar esga olinadi. Keyin talabalar qurilmaning 
tuzilishi va ishlash prinsipi to‘g‘risidagi maʼlumotlarga ega bo‘ladilar.
Proyeksion fonar PF-115 ichida oddiy yorituvchi lampa joylashtirilgan va proyeksion 
fonardan chiqqan to‘lqin frontini yassi ko‘rinishga keltirish uchun linza qo‘yilgan. Linzadan o‘tgan 
parallel to‘lqinlar tirqishdan o‘tib, maʼlum masofada joylashgan difraksion panjaraga tushadi. 
Panjaradan difraksiyalangan to‘lqinlar ekranga tushadi. Ekran masshtablangan. Ekranda hosil 
bo‘lgan 3-tartibgacha difraksion manzarani ko‘rish mumkin. Ular markaziy oq to‘lqinga nisbatan 
o‘ng va chap tomonlarda simmetrik joylashgan bo‘ladi. Difraksiya burchagini topish uchun 
difraksion panjaradan ekrangacha bo‘lgan masofa va ekranda oq to‘lqin markaziga nisbatan 
rangli spektrlarning markazigacha masofani o‘lchash kerak. 1-rasmda keltirilgan chizmadan 
ko‘rinadiki, 
(1)
Agarda x < у kichik bo‘lsa, (1) ifodani taxminan
deb yozish mumkin. Natijada (1) ifodani 
quyidagicha 
yozamiz: 
m= 

1, 

2, 

3 
teng: 
;
; 1-rasm 
Topshiriqlarni bajarish tartibi 
1. Difraksion panjarani tik holda tirqishli ekran ro‘parasiga joylashtirish kerak.
2. Lampani elektr manbayiga ulab, ekranda ravshan difraksion manzaralar hosil bo‘lganga qadar 
moslanadi va fokuslanadi. Ekranda oq to‘lqinga nisbatan simmetrik, ravshan difraksion manzara 
kuzatiladi.
3. Panjaradan ekrangacha bo‘lgan masofa va tirqishili ekran markazidan o‘ng tomondagi rangli 
spektrlar markazlarigacha bo‘lgan masofa chizg‘ich yordamida 6-8 marta o‘lchanadi. 
4. 3-banddagi hisoblash amallari tirqishli ekranning chap tomonga nisbatan ham bajariladi.
5. O‘lchangan kattaliklarning o‘rtacha qiymatlari, nisbiy va o‘rtacha kvadratik xatoliklari 
aniqlanadi. 6. Qizil to‘lqin uzunligi son qiymatini jadvaldan olib, birinchi tartib uchun 
ifodadan panjara doimiysi topiladi. Topilgan son panjara doimiysi bilan taqqoslanadi. 
7. Aniqlangan panjara doimiysi yordamida har xil tartibdagi to‘lqin uzunliklari aniqlanadi.
ifoda 1-tartibli uchun 
yuqori tartibli uchun 
y
x
tg


y
x


sin







y
x

sin

m
y
x
d


к
y
x
d


i
i
i
y
x
d
1
1
1


ji
ji
ji
y
x
d


66

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
8. 
va 
ifodalar yordamida berilgan difraksion panjaraning burchak 
dispersiyasi hisoblanadi. 
9. Tajribada difraksion panjaraning ajrata olish qobiliyatini hisoblash ancha murakkab. Shu 
sababli laboratoriya ishida aniqlangan panjara doimiysi va kuzatilgan tartiblar sonini bilgan holda 
chizg‘ich yordamida panjara uzunligini o‘lchab ajrata olish qobiliyatini R = mN ifoda yordamida 
hisoblanadi.
x – o‘lchangan 
x̅
ning o‘rtacha qiymati, у - o‘lchangan 
y̅
ning o‘rtacha qiymati {3}.
Bu topshiriqni bajarish barcha talabalar uchun murakkabligi sababli topshiriqning 6-, 8-, 
9-bandlarini faqat izlanuvchan va iqtidorli talabalar bajarishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Bu laboratoriya ishi tabaqalashtirilgan holda ikki usulda bajariladi.
1-usulda berilgan difraksion panjara doimiysi bilan nomaʼlum yorug‘likning to‘lqin 
uzunligi aniqlanadi va jadval bilan to‘lqin uzunliklar taqqoslanadi.
2-usulda yuqorida berilgan tartib bilan topshiriqlar bajariladi va to‘lqin uzunliklar 
taqqoslanib xulosa qilinadi.
Olingan natijalar va xatoliklar hisoblanib, bajarilgan laboratoriya ishi yuzasidan hisobot 
tayyorlanib topshiriladi.
Demak, yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, bunday tabaqalashtirib 
tashkil etilgan laboratoriya mashg‘ulotlarida talabalarning fanga bo‘lgan qiziqishi ortadi, ular 
ijodiy izlanadi, fizik jarayonlarni mustaqil mushohada qila oladi. Talabalar o‘zlarining kasbiy va 
ixtisoslik fanlaridan o‘zlashtirgan bilimlarini qo‘llash natijasida ularning ko‘nikma va malakalari 
rivojlanadi.