Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

 
§3. Qeyri-istehsal sahələrində iqtisadi 
münasibətlərin xüsusiyyətləri 
 
Məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə bağlı ictimai istehsalın 
sosial istiqamət olması ilə əlaqədar, qeyri-istehsal sahələrinin 
rolu xeyli artır. Buna görə də nəzəriyyəçilər bu sahələrdə 
iqtisadi münasibətlərin xarakterinə daha çox diqqət yetirməyə 
başlamışlar. Bu sahələrdə iqtisadi münasibətlərin xarakteri 
haqqında nəzəriyyəçilərin fikirləri xeyli müxtəlifdir. Belə ki, 
bəziləri bu sahələri iqdisadi münasibətlərə daxil etməyin 
əleyhinə çıxır, digərləri bu sahələrdə sərf olunan əməyi də 
qeyri-məhsuldar hesab edir. Bəziləri də bu sahələrdə sərf 
olunan əməyi də məhsuldar əmək hesab edir və s. 
Bəziləri isə bu sahələrdə ki iqtisadi münasibətləri maddi 
istehsal sahələrindəki münasibətlərlə eyniləşdirilir. Onların 
fikrincə məhz maddi istehsal sahəsindəki iqtisadi fəaliyyət və 
bununla əlaqədar olan iqtisadi münasibətlər cəmiyyətin 
həyatının maddi əsasını təşkil edir. Bu müstəvidən çıxış edərək, 
qeyri-istehsal sahələrindəki iqtisadi münasibətləri nəzərdən 
keçirək. 
Bildiyimiz kimi, hər bir cəmiyyətin, iqtisadi sistemin 
iqtisadi əsasını istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət 
münasibətləri təşkil edir. Əgər cəmiyyətin iqtisadi əsasını da 
istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin əsas forması çıxış 
edirsə, bu qanunauyğunluq həm maddi istehsal sahələrinə, həm 
də qeyri-maddi istehsal sahələrinə aiddir. Fərq yalnız ondan 
ibarətdir ki, maddi istehsal sahələri üçün bu, ilkin, qeyri-

---

339 
istehsal sahələrində törəmədir. Maddi istehsal sahələrində 
hakim mülkiyyət forması necədirsə, qeyri-istehsal sahələrində 
də onun kimi olur. Məsələn, inzibati-amirlik sistemində maddi 
istehsal sahələrində mülkiyyətin hakim forması ictimai (dövlət) 
mülkiyyəti olduğu kimi, qeyri-istehsal sahələrində də ictimai 
(dövlət) mülkiyyəti hökmranidi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində 
isə mülkiyyətin müxtəlif formaları mövcud olduğu üçün, qeyri-
istehsal sahələrində də mülkiyyət müxtəlifliyi mövcud olur. 
İstər təhsil, istər səhiyyə və s. sahələrdə dövlət müəsisələri ilə 
yanaşı, özəl mülkiyyət müəsisələri də mövcud olur. Bazar 
iqtisadiyyatı şəraitində intellektual mülkiyyət hüququ xüsusi 
ciddiliklə mühafizə olunur. 
Əmək münasibətlərində də proses maddi istehsal 
sahələrində olduğu kimidir. Maddi istehsal sahələrində muzdlu 
əməkdən istifadə olunduğu kimi, qeyri-istehsal sahələrində də 
muzdlu əməkdən istifadə olunur. 
Bölgü münasibətlərində də vəziyət maddi istehsal 
sahələrində olduğu kimidir. Burada da məhsulun bölgüsü 
kapitala görədir. Yəni, kimin kapitalı çoxdursa, milli gəlirin də 
çox hissəsi ona çatır. Fərq isə ondan ibarətdir ki, qeyri –maddi 
istehsal sahəsində çalışanlar, milli gəlirin yenidən bölgüsü 
nəticəsində öz paylarını alırlar. 
Qeyri-istehsal sahələrində rəqabət və digər iqtisadi 
münasibətlər də, maddi istehsal sahələrində olduğu kimidir. Bu 
sahələrdə çalışan, istər intellektual mülkiyyət sahibləri, istərsə 
də digər işçilər özlərinin həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaq, 
kapitallarını artırmaq uğrunda rəqabət mübarizəsi aparırlar. 
Qeyri-istehsal sahələrində bazar münasibətləri müəyyən 
xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, maddi istehsal 
sahələrində bazar münasibətləri tam hökmran olduğu halda, 
qeyri-maddi istehsal sahələrində bazar münasibətləri ilə yanaşı, 
qeyri-bazar münasibətləri də mövcud olur. Bazar iqtisadiyyatı 
ölkələrində müəyyən səviyyəli təhsil, tibb və digər sosial 

---

340 
xidmətlər cəmiyyət üzvlərinə pulsuz göstərilir. İqtisadiyyatda 
dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisindən asılı olaraq, müxtəlif 
ölkələrdə pulsuz xidmətlərin xüsusi çəkisi də xeyli müxtəlifdir. 
Bununla bərabər bu sahələrdə pullu, ödənişli xidmətlər daha 
çox üstünlük təşkil edir. 
Sosial zəmanət verən minimumdan əlavə olan pullu 
xidmətlər bazar bölməsinə daxil edilir və əhalinin gəlirləri 
artdıqca, onların da xüsusi çəkisi çoxalır. Bazar iqtisadiyyatına 
keçdikcə büdcə təşkilatlarının göstərdikləri bəzi pulsuz 
xidmətlər də pullu xidmətlərlə əvəz olunur. Mülkiyyət 
formalarının müxtəlifliyi kooperativ və fərdi əmək fəaliyyəti 
sahələrində pullu xidmətlərin göstərilməsi üçün daha yaxşı 
şərait yaradır. Dövlət mülkiyyəti çərçivəsində xidmətlərin 
bazar bölməsinin yaradılması mülkiyyət obyektlərinin icarəyə 
verilməsi vasitəsilə inkişaf etdirilir. Bütün müxtəlifliklər 
cəmiyyət üzvlərinin xidmətlərə olan tələbatlarının daha dolğun 
və keyfiyyətli ödənilməsini təmin edir.