Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

3-rasm. B.Rodomanning «qutblashgan landshaft» modeli 
Hududning ekologik qutblashuvi: a) ob‘ektiv jarayon, b) istalgan 
yo‗nalishdagi rekonstruksiya ishlari, v) modelni o‗zgartirish g‗oyalari (Rodoman 
2
Перцик Е.Н. География городов (Геоурбанистика).М., 1991,152 -б. 

---

7 
bo`yicha). 1-aholi manzilgohlari markazlari va transport tugunlari; 2-boshqa aholi 
massivlari (seliteb hudud); 3-qishloq xo‗jalik uerlari; 4-foydalanilayotgan tabiiy 
landshaft; 
5-foydalanilmayotgan 
landshaft. Yo‗llar: A – inson 
tomonidan yaratilgan, V - tabiiy. 
I.Ilk dehqonchilik davrida aholi 
manzilgohi atrofida juda katta 
maydonlarda 
yovvoyi 
tabiat 
hukmron bo‗lgan. II. Kichik 
sayyorada 
shahar 
va 
tabiiy 
landshaftni hamma yarim shar 
markazida 
polosa 
tarzida 
joylashtirish mumkin. III. Agar 
shahar kvartallari va shahar atrofi 
landshaftlari o‗zaro almashsa, turar 
joy binolari tabiatga kirib boradi, 
shahar kvartallari yo‗l bo‗ylab 
joylashadi. 
IV. 
Hozirgi 
kunda 
shaharlar qo‗shilib ketib, tabiiy 
landshaftlar orollar shaklidagina 
saqlanib 
qolmoqda. 
V.Tabiiy 
landshaftlarni 
yo‗laklar 
orqali 
parklar bilan bog‗laymiz. VI
.
Shunday holatda ikki transport 
yo‗llari-sun‘iy va tabiiy yo‗llar 
kesishadi. 
B.Rodoman 
shaharlarni 
joylashtirishda 
―qutblashgan 
landshaft‖ modelini yaratadi (1970 
y.). Unga ko‗ra aholiga zarur 
bo‗lgan ikki qarama-qarshi muhit-
shahar 
va 
tabiat 
orasida 
o‗zlashtirilish darajasi har xil 
bo‗lgan, turli funksional zonalar: aholi massivlari, agrosanoat majmualari, shahar 
atrofi bog‗lari, turistik maskanlar va b. almashinib joylashishi lozim. Shunda tabiat 
shahardan oraliq zonalar orqali ajralib turadi va unga keskin zarar yetmaydi (3-
rasm). 
Olimlar shaharlarning joylashuvi ma‘lum bir qonuniyatlarga asoslanishini 
aniqlab, optimal joylashtirish sxemalarini yaratishga harakat qilganlar. Ammo, 
bunday sharoitlarni hamma yerda ham topish qiyin va ular ―ideal‖ shahar 
ko‗rinishida aks etgan. Aksariyat hollarda esa, shahar va qishloqlar areal, chiziq va 
tugunlar shaklida joylashgan (4-rasm).

---

8 
4-rasm. Aholi manzilgohlari joylashuvining arealli (1), chiziqli (2) va 
tugunli (3) shakllari.
Hozirgi 
kunda 
matematik 
modellashtirish, 
kompyuter 
texnikasi 
yordamida ko‗plab turli-tuman shaharlar va ularning qismlarini joylashtirish 
sxemalari yaratilmoqda.
Sobiq Ittifoq davrida dastlab shaharlarni geografik o‗rganishga 
N.Baranskiy asos soldi. U shaharlarning vujudga kelishida iqtisodiy 
geografik o‗rin konsepsiyasini yaratdi. 
1960-70-yillarda MDH davlatlarida sanoat ishlab chiqarishining 
rivojlanishi asosida shaharlashish jarayoni avj oldi. Uni o‗rganishga bo‗lgan 
qiziqish borasida ko‗plab olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borishdi. Y.Saushkin, 
G.Lappo, E.Persik, K.Listengurt, X.Xorev, P.Polyan va boshqalar ushbu 
sohaning rivojlanishiga katta hissa qo‗shdilar
. 
O‗zbekistondagi dastlabki geourbanistik tadqiqotlar XX asrning ikkinchi 
yarmiga to‗g‗ri keladi. N.Smirnov tomonidan 1962-yilda ―Farg‗ona vodiysi 
shaharlari‖ nomli asarning yaratilishi bu boradagi ilk qadam bo‗ldi. 
Z.Akramov, T.Raimov, O.Ota-Mirzaev, A.Soliev, E.Ahmedov, A.Qayumov va 
boshqalarning O‗rta Osiyo, xususan, O‗zbekiston shaharlarining rivojlanishiga oid 
ilmiy asarlari mamlakatimizda o‗ziga xos urbanologlar ilmiy maktabining 
shakllanishiga asos bo‗ldi. Hozirgi kunda respublikamizda o‗nlab mutaxassislar 
ushbu sohada ilmiy izlanishlar olib borishmoqda.
2.Shaharlar boshqa iqtisodiy geografik ob‘yektlarga qaraganda o‗zining 
yaxlit, darhol ko‗zga tashlanib turishi bilan farqlanadi. Buning sababi - ularning 
ishlab chiqarish, ijtimoiy-iqtisodiy voqelikni hududda, geografik kartada o‗ziga 
xos tasvirlashdir. 
Ma‘lumki, iqtisodiy kartalarda asosan uch hududiy shakl ko‗rsatiladi: 
chiziqlar yo‗llarga mos kelsa, areal yoki maydonlar-qishloq xo‗jalik sohalariga, 
nuqta va tugunlar (tugunchalar) esa sanoat markazlari, shaharlarni aks ettiradi. 
Binobarin, aytish mumkinki, iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy 
tadqiqot ob‘yekti ana shu uchlik, hududiy yoki geografik geometriya 
hisoblanadi va ularni tahlil etish bu fanning tub masalasidir. 
Shaharlar geografiyasining iqtisodiy va sotsial geografiya 
fani 
doirasidagi bunday yutug‗ining boisi nima? Avvalambor, ta‘kidlash lozimki, 
shaharlar xududiy birlikdir, ikkinchidan, ular murakkab sotsial-iqtisodiy 
kategoriya; uchinchidan, shaharlarda atrof - muhit, mazkur hududning ijtimoiy-
iqtisodiy faoliyati, misli oynada aksini topgandek, yaxlit mujassamlanadi; 
to‗rtinchidan, shaharlar har bir davlat, hudud, iqtisodiy va sotsial geografik 
tizimning tayanch nuqtalari, «ustunlari» bo‗lib xizmat kiladi. Shaharlar – 
bizning o‗tmishimiz, hozirgi kundagi qudratimiz va istiqbolda rivojlanish quvvati 
va imkoniyatimizdir.
Global va mahalliy omillarning o‘zaro aloqasi natijasida turli urbanistik 
o‘zgarishlar kelib chiqadi.Shaharlarda 3 xil global o‘zgarishlar mavjud bo‘lib, ular: 
1.
Mahalliy, mintaqaviy, milliy va global miqyosda urbanistic tizimlarning 
o‘zgarishi. 
2.
Urbanizatsiyaning tarqalishi. 

---

9 
3.
Urbanistik hududlarda ijtimoiy-hududiy o‘zgarishlar.
Bulardan har biri bir-biriga bog‘liq jarayonlar va ularning oqibatlari bir-biriga 
ta‘sir etadi. Shaharlar geografiyasida ushbu jarayonlarni tadqiq etish uchun 
urbanistik tahlillar amalga oshiriladi. Urbanistik tahlil shaharlarni kompleks va 
ko‘p qatlamli tarzda tushunishga imkon beradi. U quyidagilar orqali amalga 
oshiriladi:
 

Yerdan foydalanish va zichlikni tasvirlash; 

Tahliliy ma‘lumotlarni yig‘ish uslublari; 

Geografik ma‘lumot tizimlari; 

jurnal-kutubxona manbalari. 
Barqaror rivojlanishni amalga oshirishga imkon beruvchi turli jarayonlarni 
tahlil qilish orqali konseptua l ishlanmalarni taqdim etadi.Tahlil turlari: 

Urbanistik tarkibiy tahlil turlari – urbanistik makon vositalari, qurilish 
shakli tipologiyasi, transport va infratuzilma, atrof-muhit vositalari, sotsial-
iqtisodiy va madaniy xususiyatlar: 

umumiy tahlil; 

hududiy tahlil; 

sotsial-hududiy tahlil (M.Pacione, 2009, 32-b.). 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, shaharlar geografiyasi 
shaharlar to‗ri va tizimlarining shakllanish, joylashish va rivojlanish qonuniyatlarini 
o‗rganadi. Shu bois, shaharlar geografiyasi tarix, matematika, ekologiya, rayon 
planirovkasi, shaharsozlik, sotsiologiya, iqtisodiyot, tabiiy geografiya fanlari 
bilan 
aloqador, 
sanoat 
geografiyasi, 
transport 
geografiyasi, 
hamda, 
geodemografiya, aholiga xizmat ko‗rsatish sohalari geografiyasi kabi iqtisodiy 
geografiyaning tarmoqlari bilan uzviy bog‗liq. Uni o‗rganishda geografik 
taqqoslash, kartografiya, tarixiy, statistik, matematik modellashtirish, 
balans va boshqa usullardan keng foydalaniladi. 
Davlatlar va iqtis odi y rayonlarni o‗ rganis hda, o‗lkashunoslikda bu 
hududlarning umumiy ta‘rifidan shaharlarga o‗tiladi, ya‗ni shaharlar 
mamlakatlar ichki tuzilishi, xo‗jalik tarkibi va hududiy tafovutlarni bilib 
olishda tahlil qilinadi. Demak, bunday an‘anaviy yo‗nalishda shaharlar o‗lka, 
hudud iqtisodiy ta‗rifining poyonida, yakuniy bug‗inidan o‗rin olgan. Biroq, 
bu masalani aksincha, muqobil ravishda ham hal etish imkoniyati bor: 
shaharlarning jamiyat hayoti va uning sotsial - iqtisodiy tuzilmasini aniq va 
asosiy hududiy shakli ekanligidan kelib chiqqan holda mamlakat tavsifini, 
uning shaharlaridan boshlash mumkin. 
Shaharlar geografiyasi shaharlar va shaharchalar joylashuvi, taqsimoti, ular 
orasidagi va ichidagi mavjud bo‘lgan ijtimoiy-joylashuv o‘xshashliklari va farqini 
tushuntirishga harakat qiladi. Agar barcha shaharlarda muayyan o‘xshashlik 
bo‘lmaganda, ularni o‘rganish qiyinchiliklarni keltirib chiqargan bo‗lar edi. Har bir 
shahar o‘ziga xos bo‘lib, urbanistik joylashuv va kelib chiqish darajasiga ko‘ra 
turli tabiatni namoyish etadi. Barcha shaharlar joylashuv (rezidensial) hudud, 
transport yo‗llari, iqtisodiy faollik, xizmat ko‘rsatish infrastrukturasi, tijorat hududi 
va ijtimoiy binolaridan tashkil topgan. Dunyoning turli mintaqalarida urbanistik 

---

10 
evolyutsiya bir xil yo‘nalishda borgan. Rivojlangan mamlakatlar, sobiq 
kommunistik va uchinchi dunyo mamlakatlari shaharlari ichidagi sodir bo‘layotgan 
urbanistik hodisalar tabiatiga suburbanizatsiya, jentrifikatsiya
3
, ijtimoiy-hududiy 
ajralish kabi jarayonlar ta‘sir etadi. Shaharlar shuningdek, noadekvat joylashuv, 
iqtisodiy pasayish, qashshoqlik, sog‘liq va kasallik, ijtimoiy qutbiylik, transport 
tiqilinchlari va ekologik ifloslanish kabi turli darajadagi muammolarni aks ettiradi. 
Qisqacha qilib aytganda, urbanistic joylashuvda turli xususiyatlar va 
munosabatlarni ko‘rsih mumkin. Bu kabi xususiyatlar va munosabatlar shaharlar 
geografiyasini o‘rganishga asos bo‘lib xizmat qiladi (M.Pacione, 2009, 3-b.) 
Shaharlar geografiyasini o‗rganishda istiqbolda quyidagilarni nazarda tutmoq 
lozim: