Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

shahar-davlatlar
deyiladi. Masalan, Vatikan, Singapur, San-
Marino. 
O‗zbekistonda qadimda poytaxtlar, yirik ma‘muriy va diniy markazlar, 
savdo-sotiq markazlari shahar deb yuritilgan va miqdoriy ko‗rsatkichlar asos 
qilib olinmagan. Sobiq Ittifoq tarkibiga kirgach bir necha bor shahar maqomi 
berish tartib-qoidalari qabul qilindi. 1972 yildan buyon eng kamida 7 ming 
aholiga ega bo‗lgan (ungacha 12 mingdan kam bo‗lmasligi lozim edi) hamda 
ular aholisining 2/3 qismi qishloq xo‗jaligi bilan bog‗liq bo‗lmagan sohalarda 
band bo‗lgan aholi manzilgohi 
shahar
deb yuritiladi. 
Boshqaruv (ma‘muriy) nuqtai nazaridan shahar aholi manzilgohlari 
respublikaga, viloyatga va tumanga bo‗ysunuvchi shaharlarga ajratiladi.
9
Respublikaga bo„ysunuvchi shaharlarga
aholi soni 500 mingdan ortiq 
bo‗lgan yirik ma‘muriy, iqtisodiy, madaniy markazlar kiradi. Odatda bunday 
shaharlar qatoriga poytaxt shaharlar, millioner shaharlar, muhim iqtisodiy va 
harbiy strategik ahamiyatga ega bo‗lgan shaharlar kiradi, masalan, O‗zbekistonda 
Toshkent shahri, Qozog‗istondagi Almati, Astana shaharlari shular jumlasidandir
.
Viloyatga bo„ysunuvchi shaharlar –
aholi soni 30 mingdan kam 
bo‗lmagan, muhim sanoat ahamiyatiga ega bo‗lgan, iqtisodiy va madaniy 
markazlardir. Ba‘zan, aholisi 30 mingga yetmasada, aholi soni jadal o‗sayotgan, 
alohida sanoat, madaniy-siyosiy ahamiyatga ega bo‗lgan shaharlar ham ushbu 
toifaga kiritiladi. Bunga Qoraqalpog‗iston Respublikasi va barcha viloyat 
markazlari, ulardan tashqari, masalan, Kattaqo‗rg‗on, Chirchiq, Taxiatosh, Kogon 
kabi yirik shaharlar kiradi. O‗zbekistonda hozir ularning soni 23 ta. 
Tumanga bo„ysunuvchi
shaharlar jumlasiga sanoat korxonalari, uy-joy 
fondi, rivojlangan ijtimoiy-madaniy muassasalari, savdo shahobchalari, umumiy 
ovqatlanish va maishiy xizmat ob‘yektlariga ega bo‗lgan, aholisi 7 mingdan kam 
bo‗lmagan, aholisining 2/3 qismi qishloq xo‗jaligiga tegishli bo‗lmagan sohalarda 
band bo‗lgan shaharlar kiradi.
 
Ayrim hollarda yirik shaharlar boshqaruvi tarkibiga hududiy jihatdan ushbu 
shaharga tegishli bo‗lmasada, rivojlanishi (boshqaruvi) shahar bilan bog‗liq 
bo‗lgan bir yoki bir necha shahar, shaharcha yoki qishloq ham kiritiladi va u 
shahar kengashi
deb ataladi. Samarqand shahri o‗z atrofidagi Xishrav, 
Kimyogarlar, Farhod kabi shaharchalar bilan Samarqand shahar kengashiga, 
Nurobod, Krasnogorsk shaharchalari Angren shahar kengashiga qaraydi. 
Shaharchalar ham shahar aholi manzilgohlari qatoriga kiradi. 
Shaharcha-
sanoat korxonalari, kommunal xo‗jalik, qurilish, temir yo‗l stansiyalari hududida 
joylashgan, aholi soni 2 mingdan kam bo‗lmagan va ular oila a‘zolarining 2/3 
qismi noqishloq xo‗jalik sohalarida band bo‗lgan aholi manzilgohlaridir. Ba‘zi 
hollarda, alohida ahamiyatga ega bo‗lgan, sanoat korxonasi, davolanish yoki dam 
olish muassasasi bo‗lgan, qulay ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlariga ega 
9
Shaharsozlik kodeksi.-T., 2006. 

---

18 
bo‗lgan, aholisi 2 mingga yetmagan aholi manzilgohi ham shaharcha deb 
yuritilishi mumkin. 
Ko‗pgina xorijiy mamlakatlarda shahar o‗z ma‘muriy hududiy chegaralari 
doirasida 
yuridik shahar 
deb ataladi. Ushbu doiradagi aholi mazkur shahar 
aholisi hisoblanadi. Ko‗pincha, aholi shahar atrofiga kelib o‗rnashadi, ayniqsa, 
qulay yo‗l bo‗ylari tez o‗zlashtiriladi. Ya‘ni, aslida, shahar o‗z chegarasidan 
atrofda ham davom etadi, bunday shahar