O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

 
Mavzuning tayanch tushunchalari 
Lokayata,  chorvaklar,  Yoga,  Vaysheshika,  Nyaya,  Mimansa,  Vedanta, 

---

68 
 
Sankxya,  Brixaspati,  “Ramayana”,  atman,  kasta,  kohin,  meditatsiya,  Patanjala, 
tarkidunyochilik, 
mukammal, 
nomukammal, 
Vaysheshika-sutra, 
Kanada, 
“Padartxa-dxarma-sangraxa”,  javhar,  sifat,  harakat,  umumiylik,  xususiylik, 
Koinot, atomlar, adrishta, dxarma (axloqiy qonun), prakriti, nozik javhar, moddiy 
dunyo,  oqibat  (karya),  rajas  (intilish),  tamas  (qorong‘ilik),  sattva  (aniqlik), 
purushi (mutlaq ruh), 25 asos, ruhiy mohiyatlar.  
Qadimgi Hindiston falsafasida moddiyunchilik tamoyillari 
Qadimgi  Hindiston  falsafasining  taraqqiyoti  jarayonida  moddiyunchilik 
tamoyillariga  asos  bo‘lgan  falsafiy  maktablar  ham  vujudga  kelgan  edi.  Ana 
shunday  ta’limotlardan  biri  lokayata  (“bu  dunyoga  yo‘nalish”)  bo‘lib,  uning 
asosida  chorvaklar  ta’limoti  yotadi.  An’anaga  ko‘ra,  chorvaklar  ta’limotining 
asoschisi  qadimgi  hind  donishmandi  Brixaspati  hisoblanadi.  “Ramayana”  va  ilk 
buddaviylik  risolalarida  “lokayata”  ilohiy  bahs  yuritish  san’ati  ma’nosida 
qo‘llanilgan.  V  asrdan  boshlab,  buddaviylik  va  jaynizmga  taalluqli  asarlarda 
ularning  mualliflari  “lokayata”  istilohini  xudoning  mavjudligi,  ruhni  (atman) 
borligi  va  ruhni  ko‘chib  yurishi  aqidasini  inkor  etuvchi  moddiyuncha  ta’limotni 
ifodalash uchun ishlatganlar.  
Lokayatlar yoki chorvaklar e’tiqodiga ko‘ra, inson to‘rt moddiy  unsurdan  – 
tuproq,  suv,  olov,  havodan  tashkil  topgan  (1-ilova).  Ularning  bir-birlari  bilan 
qo‘shilishi natijasida inson tanasi, his-tuyg‘u organlari va ular asosida ruhiy ibtido 
tashkil  topganligi  qayd  etiladi.  Insonda  uning  o‘limidan  keyin  hech  narsa 
qolmaydigan  bo‘lganligidan,  lokayatlar  voqe  hayotdan  foydalanib  qolish 
zaruriyati  haqida  fikr  yuritganlar.  Ular  moddiy  hayot  qanday  ne’matlar  keltirsa, 
hammasini qabul qilishni, hayotdagi yoqimli va maqbul narsalar zalolat va azob-
uqubatlarni muvozanatga keltira olishini yodda tutishni maslahat berganlar.  
Chorvaklar mantiqiy usullar yordamida an’anaviy aqidalarni shak va shubha 
ostiga  olganlar.  Ular  tabaqalarga  mutlaq  bo‘linganlik  (kasta)  tizimini, 
kohinlarning  diniy  rasm-rusumlarini  va  muqaddas  kitoblarning  mo‘’tabarligi 
haqidagi  aqidalarni  tanqid  ostiga  olganlar.  Ular  dunyoviy  fanlar  bilan 
shug‘ullanishni,  har  bir  ashyoning  nimadan  iborat  ekanligini  aniqlashni  tavsiya 
etganlar.  Shuning  uchun  ham,  tabiatshunoslik  fanlarini  rivojlantirishda 
chorvaklarning xizmati katta bo‘lgan.