Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

R
o
 = RL
x 
  
R
o
 – netto koeffitsienti ifodasi   
R – brutto koeffitsienti 
L
x
 – ona yoshigacha yashagan qizlar  
                                                 
1
 Nemis statistic demografi R.Кuchinskiy tomonidan qo‘llanilgan.  

---

 
126 
Agar  R
o
>1  aholi  soni  muntazam  ko‘payib  boradi,  R
o
<1  bo‘lsa  esa  aksincha 
kamayadi. 
Aholining  takror  barpo  bo‘lishi  jamiyat  davomiyligini  ta’minlovchi  asosiy 
jarayon  bo‘lib,  inson  avlodining  muntazam  yangilanib  turishidir.  Inson  dunyoga 
kelib  yashaydi,  balog‘at  yoshiga  etib,  farzand  ko‘radi,  nasl  qoldiradi.  Bu  uzviy 
jarayon  tufayli,  jamiyatda  avlodlar  almashadi,  aholi  takror  va  takror  barpo 
bo‘lavyeradi.  Aholining  takror  barpo  bo‘lishi  jamiyatning  mavjudligini,  aholi 
sonini  o‘sib  borishini  ta’minlovchi  jarayondir,  lekin,  u  bevosita  ijtimoiy-iqtisodiy 
muhit bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi.  
Insonlar  o‘z  hayotlari  davomida  boshqa  insonlarni  dunyoga  kelishiga  omil 
bo‘ladi. Aholining takror barpo bo‘lish jarayoni ijtimoiy muhit uchun ham muhim 
omil  sanaladi.  Ayni  vaqtda,  insonlar  o‘z  hayotlari  uchun  zarur  narsalarni  (oziq-
ovqat,  turar-joy  va  kiyim-kechak  va  h.k.)  yaratib,  ishlab  chiqarishni 
rivojlantiradilar.  Bu  jarayonda  insonning  bilim,  ilm  darajasi,  malakasi,  hayotga, 
uzoq  umr  ko‘rishga  bo‘lgan  intilishi,  harakati  kuchayib  boradi.  Demak,  dunyoga 
kelgan inson jamiyatda yashashi bilan uning sifatiy xususiyatlari ham rivojlanadi.  
Mutaxassislar  aholi  takror  barpo  bo‘lishini  aholining  uch  asosiy:  tabiiy, 
hududiy (migratsiya) va sotsial harakatlari yig‘indisi sifatida tahlil etadilar.  
Aholining  takror  barpo  bo‘lishida  uning  tabiiy  harakati,  ya’ni  tug‘ilish  va 
o‘lim  asosiy  omil  hisoblanadi.  Tug‘ilishning  yuqori  bo‘lishi  aholi  takror  barpo 
bo‘lishi  jarayonini  kuchaytiradi  va  aholi  sonini  ko‘payib  borishiga  olib  keladi. 
Ilmiy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, aholi takror barpo bo‘lishining asosi bo‘lgan 
tug‘ilish, shahar turmush tarzi ta’sirida kamayib borgan. Aksincha, qishoq turmush 
tarzi  ta’siri  tug‘ilishni  nisbatan  yuqori  darajada  saqlanib  qolishga  olib  kelgan. 
Aholining  shahardan  qishloqqa  yoki  qishloqdan  shaharga  kelib  yashashi  bevosita 
uning reproduktiv mayliga ta’sir etib, tug‘ilishni kamayishi yoki ko‘tarilishiga olib 
keladi.  Xuddi  shunday  aholining  sotsial  harakati  uning  ma’lumotlilik  darajasini 
oshib  borishi,  ilm  malaka  talab  etgan  xizmat  doirasida  faoliyat  ko‘rsatishi,  tibbiy 
bilimlardan  ko‘proq  xabardor  bo‘lishi,  uning  uzoq  umr  ko‘rishiga,  nasl  qoldirish-
farzandlar ko‘rishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.  

---

 
127 
Insoniyatning  paydo  bo‘lishi  va  jamiyatning  rivojlanishi  davomida  aholi 
takror barpo bo‘lishini boshqarish tizimida katta o‘zgarishlar kuzatilgan. Aholining 
takror  barpo  bo‘lishi,  tug‘ilish  va  o‘lim  jarayonlarini  boshqarish  orqali  ma’lum 
maqsadga  yo‘naltiriladi.  Aholining  tabiiy  harakati,  aholi  tabiiy  o‘sishi 
ko‘rastkichlari orqali ifodalanadi.