Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Dunyo hududlarida aholining tug‘ilganda kutilayotgan umr ko‘rish yoshi
* 
Hududlar 
erkaklar 
ayollar 
jami 
2010 y. 
2017 y. 
2010 y. 
2017 y.  2010 y. 
2017 y. 
Dunyo bo‘yicha 
67 
70 
71 
74 
69 
71 
Afrika 
53 
61 
56 
64 
55 
63 
Amerika 
72 
74 
78 
80 
75 
77 
Osiyo 
68 
71 
71 
74 
69 
72 
Yevropa 
72 
75 
80 
81 
76 
78 
Avstraliya va 
Okeaniya 
74 
75 
78 
79 
76 
77 
Manba*. Population Refyerence Bureau. 2010, 2017 World Population Data Sheet
.
 
Hammamizga  ma’lum  yuqori  aholi  o‘limi  kuzatilayotgan  davlatlarda 
o‘rtacha  umr  ko‘rish  past  ko‘rsatkichni  tashkil  qiladi.  2010  yil  eng  uzoq  umr 
ko‘rsatkichi  Yaponiya  (83  yosh),  Xitoy-Gonkong  (82  yosh),  Xitoy-Makao  (82 
yosh),  Singapur  (81  yosh),  Islandiya  (81  yosh),  Finlyandiya  (80  yosh),  G‘arbiy 
Yevropa davlatlarida (79-82 yosh), Kosta-Rika, Gvadelupa davlatlarida (79 yosh) 
kuzatilmoqda.  Eng  qisqa  umr  ko‘rish  esa  Markaziy  Afrika  Respublikalari  (45 
yosh), Angola (46 yosh), Nigyeriya (47 yosh), S’yerra-Leona (48 yosh) va Burundi 
(49 yosh) davlatlarida qayd etilgan.  
Statistik  ma’lumotlar  tahlilidan  2017  yilda  aholining  o‘rtacha  umr  ko‘rish 
ko‘rsatkichi  dunyoda  erkaklarda  70  yosh,  ayollarda  74  yoshga  teng  bo‘ldi. 
Rivojlangan  davlatlar  bu  borada  yetakchi,  ya’ni,  eng  baland  aholi  o‘rtacha  umr 
ko‘rishi,  aynan  shu  davlatlarga  to‘g‘ri  keladi  (erkaklar-  76,  ayollar-  82  yosh). 
Mazkur  yilda  o‘rtacha  umr  ko‘rish  yoshi  80  va  undan  baland  bo‘lgani,  aksariyat 
ayollarda  kuzatilmoqda.  Erkaklarda  deyarli  bunday  ko‘rsatkich  qayd  etilmaydi. 
Ayollar  o‘rtasida  80  yosh  va  undan  katta  umr  ko‘rish  yoshiga  ega  bo‘lgan 
davlatlarga Yaponiya- 87, Gonkong- 86, Koreya Respublikasi – 85 yosh, Kanada-
84  yosh,  AQSH  -81  yosh,  Isroil  -  84  yosh  va  barcha  G‘arbiy  hamda  Shimoliy 
Yevropa (81.7) davlatlari aholisining yoshi 80 yoshdan baland.  

---

 
104 
Keyingi 10 – 15 yil ichida dunyoning deyarli hamma qismida tug‘ilishning 
kamayib borishi, o‘rtacha umr ko‘rish yoshining ortishiga sabab bo‘ldi. Uzoq umr 
ko‘rish yoshiga erishish har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bog‘liq 
bo‘lishi bilan birga sog‘liqni-saqlash, aholi sog‘lom hayot tarzini tashkil etishdagi 
erishgan  yutuqlari  bilan  belgilanadi.  Jumladan,  Yaponiya  (aholisi  o‘rtacha  umr 
ko‘rish  yoshi  83  yil,  ayollarda  86  yil);  Shvetsiya  df  Shveysariyada  (o‘rtacha 
ko‘rsatkich  80-82  yosh);  Nidyerlandiya,  Norvegiya,  Fransiya,  Avstraliya  (82 
yosh);  SHA,  Kanada,  Avstriya,  Buyuk  Britaniya,  Germaniya,  Isroil,  Finlyandiya 
(80—82  yosh);  O‘rtacha  umr  ko‘rish  yoshi  o‘rtacha  bo‘lgan  davlatlar  (60—79 
yosh)  —  Xitoy,  Ruminiya,  Rossiya,  Polsha,  Hindiston,  Meksika,  Braziliya, 
ko‘pgina  MDH  davlatlari.  O‘rtacha  umr  ko‘rish  yoshi  past  bo‘lgan  davlatlar  (55 
yoshdan  past)  Afriki,  janubiy,  janubiy  –  sharqiy  Osiyo  davlatlari  kiradi.  Aynan 
mana shu sanab o‘tilgan davlatlarda dunyo miqyosida eng kichik go‘daklar o‘limi 
kuzatiladi. Uzoq umr ko‘rish yoshiga erishish har bir  mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishiga  bog‘liq  bo‘lishi  bilan  birga,  sog‘liqni-saqlash,  aholi  sog‘lom  hayot 
tarzini tashkil etishdagi erishgan yutuqlari bilan belgilanadi.  
Aholining  o‘rtacha  umr  ko‘rish  muddatini  aniqlashda,  ayniqsa,  go‘daklar 
o‘limi alohida ahamiyatga egadir. BMT ma’lumotlarining tahliliga ko‘ra go‘daklar 
o‘limi  ba’zi  Osiyo  davlatlarida  1-1,5  hatto  2  martaga  oshganligi  kuzatiladi. 
Go‘daklar  o‘limining  yuqori  bo‘lishi  aholi  o‘rtacha  umr  ko‘rish  muddatining 
ko‘rsatkichlarini  qisqarishiga  olib  keladi. Masalan,  Rossiyada  1993  yili  o‘g‘il 
bolalar  uchun  go‘daklar  o‘limi  20,0  ‰  edi.  Demak,  tug‘ilgan  1000  ta  o‘g‘il 
boladan 20 tasi 1 yoshgacha yashamaydi. Ikki yoshli o‘g‘il bolalarda esa, shu yili 
o‘lim ehtimoli 6 kishini tashkil etgan. Ko‘rinib turibdiki, 1000 ta tug‘ilgan boladan 
1  yoshga  980  tasi,  2  yoshgacha  esa,  974  tasi  o‘tadi.  Ana  shunday  usul  bilan 
avlodning oxirigacha umr ko‘rish ehtimoli hisoblab chiqiladi.  
Yuqorida  qayd  etilganidek,  oldingi  asrda  aholi  o‘rtacha  30-35  yil  umr 
ko‘rgan.  Hozir  esa  bu  ko‘rsatkich  ikki  barobarga  oshgan.  2010  yilda  aholi  umr 
ko‘rishi bo‘yicha eng past ko‘rsatkichlar Markaziy va Janubiy Afrika davlatlarida 
kuzatilmoqda (erkaklar 42-44, ayollar 45-46 yosh). Agar biz AQSHda yashasak va 

---

 
105 
oq  irqli  ayol  jinsiga  mansub  bo’lsak,  biz  o’rtacha  hisobda  eng  uzoq  yashaymiz; 
bordi-yu afrikan-amerikan irqli erkak jinsiga mansub bo’lsak eng qisqa umrga ega 
bo’lamiz. Bu yangi XXI asr boshlari hisobida AQSHdagi oq ayol o’rtacha 80,2 yil, 
qora erkaklar esa 68,6 yil yashashlari aniqlangan.  
Qachon o’lishimizni hal etishda bizning o’zimiz muhim rol o’ynaymiz. Biz 
qayerda  va  qachon  tug’ilish  ustidan  umuman,  hech  qanday  nazorat  yurita 
olmaymiz.  Bizning  tug’ilishimiz  ota-onwalarimizning  qarorlaridir.  Ammo  bizda 
farzandlar dunyoga keltirish yoki keltirmaslik bo’yicha, agar keltirmoqchi bo’lsak, 
qayerda  va  qachon  dunyoga  keltirish  bo’yicha  ancha  nazoratga  egamiz.  Bizning 
o’lishimiz  bu  bir  demografik  rolga  o’xshaydi.  Biz  umrimizni  qisqartirish  yoki 
uzaytirish  bo’yicha  ko’plab  imkoniyatlarga  ega  bo’lishimiz  ham,  ega 
bo’lmasligimiz ham mimkin.  
O’lim  haq  bo’lganiga  qaramasdan,  umrimiz  miqdori  ko’plab  omillarga 
bog’liq  bo’ladi;  ba’zilari  ustidan  nazorat  qila  olmaymiz  (masalan:  jinsimiz  va 
irqimiz),  ammo  boshqalari  ustidan  ancha  nazoratga  egamiz.  Undan  tashqari,  biz 
shunchaki o’limimizning vaqti va xususiyatlaridan tashqari boshqalarning o’limiga 
ham  ta’sir  o’tkaza  olamiz.  O’lim  ta’siri  ijtimoiy  va  demografik  xususiyatlarga 
qarab ancha farqlanadi. Yuqori tabaqa vakillari quyi tabaqa vakillariga qaraganda 
ko’proq  yashashadi.  Turmush  qurgan  insonlar  yakka  yoki  ajrashganlarga 
qaraganda ko’proq yashashadi. Bis bular haqida keyinroq to’xtalamiz.  
O’lish  va  uning  ta’sirlari  jamiyatda  chuqur  muhokamada  bo’ladi. 
Demogrflar ko’pincha barcha shaxslarni yakka jamiyat a’zolari sifatida ko’rishadi 
va  ularning  yoshlarining  farqlanishiga  ta’sir  ko’rsatuvchi  omillar  ustida  tadqiqot 
olib borishadi. Misol  uchun, 2006-yilda Yaponiyada  tug’ilgan  chaqaloq  82  yil  va 
Shvetsiyada  tug’ilgan  chaqaloq  81  yil  yashashi  kutilgan.  AQSHda  2006-yilda 
tug’ilgan  chaqaloqlarning  o’rtacha  umr  uzoqligi  78  yil  atrofida  bo’lgan.  Bunday 
xavas  qilarli  natijalarni  2006-yilda  Botsvana  yoki  Lesotoda  tug’ilgan  chaqaloqlar 
bilan  solishtiring:  bu  mamlakatlarda  ko’rsatkich  mos  ravishda  34  va  36  yilni 
tashkil  etadi.  Nega  Botsvana  yoki  Lesotoda  tug’ilgan  bolalar  Yaponiya  yoki 
Shvetsiyada  tug’ilgan  bolalarga  qaraganda  juda  kam  umr  ko’rishadi?  Bunga 

---

 
106 
rivojlanish  darajasi,  tibbiy  sharoitlar  va  boshqa  omillar  aralashadi  va  biz  bularga 
keyinroq  to’xtalamiz.  Biz  Afrika-Janubiy  Sahroi  Kabir  mamlakatlar  past  umr 
ko’rish  ko’rsatkichiga  ega  bo’lgan  yagona  mamlakatlardir  degan  taassurot 
qoldirmoqchi  emasmiz.  Afg’onistonda  bu  ko’rsatkich  43  yosh  va  Gaiti  hamda 
Iroqda  esa  58  yosh,  ya’ni  yuqoridagilardan  ozgina  yuqoriroq  va  bu  mamlakatlar 
Afrika-Janubiy Sahroi Kabir mintaqasida joylashmagan.  
Qadimgi  Gretsiyadan  topilgan  hayot  lavhachasi  tug’ilishdan  boshlab  umr 
miqdorini 30 yosh, deb belgilagan. Rim Misri Senzusida keltirilgan ma’lumotlarda 
Misrda o’sha paytlarda o’rtacha umr miqdori 22-25 yosh bo’lib, bu ma’lumot Rim 
Shimoliy  Afrikasidagi  qabrtoshlaridagi  yozuvlar  orqali  tasdiqlangan.  Jon  Graunt 
tomonidan ishlab chiqilgan hayot jadvali shuni ko’rsatadiki, XVII-asrda Londonda 
tug’ilgan  bolalarning  35  %i  6  yoshgacha  yetib  borishmagan.  2005-yil  uchun 
AQSH  hayot  jadvalida  AQSHda  tug’ilgan  qizchalarning  1%  dan  kamrog’i  6 
yoshgacha vafot etgan.  
XVIII-asrda  AQSH va  Yevropaning ko’pgina qismida hayot ko’rish darajasi 
bor yo’g’i 30-40 yil bo’lgan. 1901-yilda esa AQSH erkaklari 47,9 yil ayollari esa 
50,7  yil  umr  ko’rishgan.  Shuningdek  u  paytlardagi  o’lim  darajasi  yildan  yilga 
o’zgarib  turgan.  Onda-sonda  bo’ladigan  epidemilayar,  kasalliklar  urushlar  tufayli 
tushib  kelturuvchi  hayot  darajalari  bunday  o’zgarishlarga  sabab  bo’lgan.  Bular 
Maltus  tili  bilan  aytganda  o’lim  darajasini  yuqori  ushlab  turuvchi  “ijobiy 
o’lchovlar”dir.  Shaharlaridagi  yomon  yashash  sharoitlari  ham  yuqori  o’lim 
darajalariga  sabab  bo’lgan.  Ocharchilik  dastlab  o’limga  olib  keladi,  deb 
hisoblangan.  Preindustrial  davrlarda  aholi  o’z  oziq-ovqatlari  ustidan  biz  hozirda 
ega bo’lgandek nazoratga ega bo’lishmagan.  
Qishloq  xo’jaligi  hosillari  ko’p  jihatdan  qo’l  mehnati  samarasizligi, 
kemiruvchilar  va  hasharotlar  bosqini  va  o’simlik  kasalliklari  tufayli  cheklangan 
edi.  Mo’l  ko’l  oziq-ovqat  zahiralari  noqobil  saqlash  sharoitlari  tufayli  isrof  etilar 
edi.  Transport  texnologiyasi  va  yo’llar  rivojlantirilmagan  edi,  shu  sababli  oziq-
ovqat  tanqisligiga  uchragan  hududlar  boshqa  joylardan  zahira  sifatida  foydalana 
olmas  edilar.  Shunday  qilib,  ocharchilik  katta  muammo  edi.  Ocharchiliklarning 

---

 
107 
demografik  oqibatlari  ko’pincha  halokatli  bo’lar  edi.  Ocharchilik  ko’pincha 
aholining qishloqlarda yashovchi va kambag’al qismida ro’y bergani uchun, uning 
aniq  zararini  aniqlash  qiyin.  1315-1317-yillardagi  ocharchilik  davomida 
Yevropaning ko’plab hududlarida aholi soni qisqargan.  
1690-yillarda  Shvetsiyadagi  hosilsizliklar  tufayli  Shvetsiyaning  bir  necha 
viloyatlarida  aholi  soni  1/6  gacha  qisqargan.  1846-1851-yillarda  Irlandiyada  ro’y 
bergan,  buyuk  ocharchilik,  deb  nom  qoldirgan  Irland  kartoshka  ocharchiligi  1 
million,  ba’zi  manbalarga  ko’ra  1,5  million  odam  umriga  zomin  bo’lgan.  Agar 
1840-yillar  boshida  Irlandiya  aholisi  8,2  million  bo’lganini  hisobga  oladigan 
bo’lsak, bu juda katta raqam. O’sha kunlarni ko’rgan bir Irland rohibi aytganidek: 
“O’lim  va  xonavayronlik  farishtasi  Irlandiya  ustidan  g’olibona  hukm 
yurgizmoqda”.  Biz  shuni  ham  unutmasligimiz  kerakki,  bu  Britaniyadagi  ko’zdan 
panada qolgan boshqa o’limlarni hisobga olmagandagi natija.  
Yevropadagi  so’nggi  katta  ocharchilik  bu  1868-yilgi  Fin  ocharchiligi  edi. 
Shuningdek, Hindistonda 19 millionga yaqin odam 1891-1910-yillarda ro’y bergan 
ocharchilik tufayli qirilib ketishan. Dunyodagi eng halokatli ocharchiliklardan biri 
1958-1961-yillar oralig’ida Xitoyda yuz bergan. Sanoat va don mahsulotlari ishlab 
chiqarilishi  past  darajalarga  tushib  kyetishi  bilan  umumiy  yashash  sharoiti 
og’irlashdi  va  tug’ilish  darajalari  deyarli  to’xtab  qolay  dedi.  Dastlab  oziq-ovqat 
tanqisligi keyin ocharchilik yuz byerdi va buning ustiga chetdan eksport qilinuvchi 
oziq-ovqatlar ham qisqarib ketdi.  
Hisob-kitoblar  bo’yicha  to’g’ridan-to’g’ri  ocharchilik  natijasida  Xitoyda  30 
million aholi qirilib ketgan va o’n yoshgacha bo’lganlar o’limi soni 12 millionga 
chiqqan.  Bu  ocharchilikning  asosiy  sababi  Mao  Szedun  tomonidan  1958-yilda 
ilgari  surilgan,  “kollektiv  iqtisod  afzalliklarini  maksimallashtirish  orqali  qishloq 
xo’jaligining  buyuk  potensialini  tushunish  uchun  tabiatga  qarshi  inqilobiy 
to’qnashuvni o’z ichiga oluvchi”, tushunarsiz, amalga oshirib bo’lmaydigan “Katta 
oldinga sakrash” dastur edi. Bu iqtisodiy inqiroz va ocharchilik toshqinlar, o’simlik 
kasalliklari,  qurg’oqchilik  kabi  tabiiy  ofatlar  va  shuningdek,  byurokratik 
samarasizlik  va  noto’g’ri  menejment  tufayli  ro’y  bergan  edi.  Insoniyat  tarixi 

---

 
108 
davomida,  ko’pincha  ocharchiliklar kichik-ichik  aholi guruhlarida  sodir bo’lsada, 
katta  zarar  ko’rsatganlari  ham  uchrab  turadi.  Xitoydai  ocharchilik  shunchalik 
dahshatli  ediki,  u  mamlakat  aholisining  2-3  %  ini  qirib  yubordi.  Irlandiyada  ham 
kamdan-kam uchraydigan yirik natija – ocharchilik natijasida aholining 12-18 % i 
qirilib  kyetishi  kuzatilgan  edi.  Endi  biz  epidemic  kasalliklar  muhokamasiga 
o’tamiz.