Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Tuproqning qattiq fazasi
uning asosini tashkil qilib, ona jins, ya’ni 
tog‘ jinslarining nurashidan elyuvial, delyuvial, prolyuvial, allyuvial, eol 
yotqiziqlarini hosil qiladi hamda ular ustida tuproq qoplami paydo bo‘ladi, 
shakllangan jarayonlar mahsulotidagi xossa va xususiyatlar, kimyoviy va 
mineral tarkib ulardan meros qilib olingan bo‘ladi. Bu ko‘p komponentli va 
polidispers organo-mineral moddalar zahirasi tuproq qattiq fazasining asosini 
8-rasm. Tuproqning qattiq fazasi korinishi
 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
41 
9
-rasm.
. tuproqning suyuq 
fazasidagi oziq moddalar harakati
 
tashkil qiladi (8-rasm). Tuproqning qattiq fazasi uni hosil qilgan magmatik, 
metamorfik va cho‘kindi tog‘ jinslari, suv oqimlari va shamol hosil qilgan 
yotqiziqlar zarrachalari, qoldiq holatdagi turg‘un, o‘zgarmas yoki 
o‘zgaruvchan minerallarning tuproq hosil bo‘lish jarayonidagi ikkilamchi 
mahsulotlari, gumus, minerallar, oddiy tuzlar, oksidlardan iboratdir. 
Yuqorida keltirib o‘tilgan mahsulotlar tog‘ jinslarining nurashi 
natijasida ozod etilgan yoki geokimyoviy jarayonlar ta’sirida tuproq hosil 
bo‘lishida meros qilib olingan moddalar majmuasini tashkil qiladi. 
Tuproq qattiq fazasining tabiati, iqlim, relyef va inson faoliyatining 
ta’sirida o‘zgarib turadi, u granulometrik, mineralogik va kimyoviy tarkibi, 
tuzilishi, donadorligi va g‘ovakligi bilan ajralib turadi. Tuproqning qattiq 
fazasi organik va mineral moddalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, tuproq 
eritmasi, suvi, havosi va yashaydigan jonivorlar faoliyati bilan chambarchas 
bog‘liq bo‘ladi. 
Tuproqning suyuq fazasi
suv va turli eritmalardan iborat bo‘lib, 
tarkibi va hajmi jihatidan o‘zgarib turadigan dinamik (harakatchan) qismi 
hisoblanadi. Tuproqning suyuq fazasi manbai atmosfera yog‘inlari, yer usti 
va ostidagi suvlar, organik va mineral moddalar tarkibidagi suv bo‘lib, tuproq 
eritmasining asosiy qismini tashkil qiladi 
(9-rasm). Tuproq eritmasida har xil 
turkum 
suvlardan 
tashqari, 
organik 
moddalar, o‘simlik qoldiqlari va tirik 
jonivorlar 
tarkibidagi 
uglevodlar, 
fermentlar, 
amino-kislotalar, 
yog‘lar, 
oqsillar, tuzlar, organik va noorganik 
sirka, chumoli kislotalari hamda spirtlar 
ishtirok etadi.
Tuproq 
eritmasining 
tarkibi, 
konsentratsiyasi, holati va xususiyatlari 
tuproqning suv-fizik xossalari, mavsumiy 
namlanishi, yog‘in miqdori, yer osti va usti 
suvlarining konsentratsiyasi, tarkibi va holati bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Iqlimi sovuq mamlakatlarda tuproq eritmasi muzlab, qattiq holatga o‘tadi va 
havo harorati oshgan sari bahor va yoz oylarida bug‘ holatiga o‘tib 
parchalanib ketishi mumkin. Suv tuproq tarkibidagi harakatchan qon 
hisoblanib, undagi erigan organo-mineral moddalar eritma, suspenziya, 
kolloid holatida kesma qatlamida harakatlanib yuradi. Tuproqdagi organo-
mineral moddlar ma’lum miqdorda erib, konsentratsiyasi oshgan sari, amorf 
yoki kristall holatida kesmaning turli qatlamida to‘planishi mumkin. O‘simlik 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
42 
ildizlari orqali tuproq eritmasi va suvlari tarkibidagi oziqa moddalarni 
iste’mol qilib, tanasi mevasi, urug‘larini shakllantiradi.