Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Fan bo‘yicha o ‘quv adabiyotlarining qiyosiy tahlili. 
«M ehnat 
iqtisodiyoti* fani nafaqat Respublikamiz universitetlarida, balki xorijiy 
davlatlar oliy o ‘quv yurtlarida ham o'qitiladi. Quyida biz Toshkent Davlat 
Iqtisodiyoti Universiteti, Kislovodsk Ijtimoiy Texnika Instituti, Penza Davlat 
Universiteti va Penza Texnologiya Institutlarida ushbu fan bo‘yicha qiyosiy 
tahlil natijalarini keltiramiz:
TDIUda «Mehnat iqtisodiyoti* fa n i bo'yicha quyidagi mavzular mavjud:
1. M ehnat to ‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat 
rivojlanishidagi roli - 4 soat.
2. Mehnat iqtisodiyotining predmeti va uslubiyati - 4 soat.
3. M ehnat jarayonlarini tashkil etish. - 4 soat.
4. Bozor xo‘jaligi tizimida mehnat bozori. - 6 soat.
5. Mehnat resurslari va mehnat potensiali. - 4 soat.
6. Aholini ish bilan bandiik nazariyalari va uiaming amalda qo‘llanilishi 
- 4 soat.
7

---

7. Aholining ish bilan bandligining shakllanishi va mohiyati — 6 soat.
8. Ishsizlik: sabablari, xususiyatlari va kamaytirish yo‘llari - 4 soat.
9. Personalni va inson resurslarini boshqarish nazariyasi va amaliyoti — 
4 soat.
10. Mehnat unumdorligi: tushunchasi, o‘lchash omillari, rezervlari — 
6 soat.
11. Aholining turmush darajasi, daromadlari va uni davlat tomonidan 
tartibga solish —4 soat.
12. Rivojlangan xorijiy davlatlarda daromadlar siyosati va ish haqini 
tashkil etish xususiyatlari — 4 soat.
13. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqini tashkil etish va uni isloh 
qilish — 4 soat.
14. Mehnatga haq to ‘lash tizimlarini tashkil etish - 4 soat.
15. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish muammolari — 4 soat.
16. Bozor munosabatlari tizimida mehnatni boshqarish - 4 soat.
Kislovodsk Ijtimoiy Texnik Instituti (KGTI)da *Mehnat iqtisodiyoti*
fa n i bolyicha 18 soat m a ’ruza bo‘lsa, m a ’ruza mavzulari quyidagilardan
iborat:
1. Kirish — 1 soat.
2. 1-mavzu: «Mehnat iqtisodiyoti* fanini o‘rganishning obyekti va usullari
— 1 soat.
3. 2-mavzu: Mehnat resurslari va aholini ish bilan bandligining tarkibiy 
tuzilishi — 1 soat.
4. 3-mavzu: Ishsizlik — 1 soat.
5. 4-mavzu: Mehnat bozori — 4 soat.
6. 5-mavzu: Ishchi kuchining taklifi — 2 soat.
7. 6-mavzu: Ishchi kuchiga talab — 2 soat.
8. 7-mavzu: Ishchi kuchining sifati - 1 soat.
9. 8-mavzu: Korxonada mehnatni boshqarish va ichki mehnat bozori — 1 soat.
10. 9-mavzu: Mehnat sharoiti va uni tashkil etish — 1 soat.
11. 10-mavzu: M ehnat unumdorligi — 1 soat.
12. 11-mavzu: Ish haqi — ishlovchilami mehnatga da’vat etishni asosi
sifatida — 1 soat.
13. 12-mavzu: Ijtimoiy sherikchilik va kasaba uyushmalarining dasturlari
— 1 soat.
Penza Davlat Universiteti va Penza Texnologiya Institutlarida ushbu
fan bo'yicha darslar yagona dastur asosida o‘tilib, unda quyidagi m a ’ruza
mavzulari mavjud:
1. «Mehnat iqtisodiyoti* kursi — fan sifatida — 2 soat.
2. Mehnat resurslari va aholini ish bilan bandligi muammolari — 4 soat.
8

---

3. Mehnat bozorida talab va taklifning shakllanishi — 2 soat.
4. Davlat va mehnat bozori — 2 soat.
5. Mehnat samaradorligi va uning ko'rsatkichlari - 2 soat.
6. Mehnat unumdorligi: tushunchasi, ko‘rsatkichlari, oshirish omillari 
va zaxiralari — 4 soat.
7. Mehnatga haq toiashni tashkil etishning nazariy asoslari - 2 soat.
8. Mehnatga haq to'lashning tarif tizimi — 4 soat.
9. Ish haqining shakllari — 2 soat.
10. Mehnat jamoasi korxonaning ijtimoiy tizimi sifatida - 2 soat.
11. Mehnat jamoasini boshqarish — 2 soat.
12. Korxonada mehnatni tashkil etish - 2 soat.
13. Mehnatni tashkil etishning turlari va elementlari — 4 soat.
14. Korxonada mehnatni normalashtirish — 2 soat.
Shuningdek chet el universitetlaridan «Mehnat iqtisodiyoti* fani bo‘yicha 
o‘qitiladigan mavzular T D IU o'quv rejasida mavjud emas. Misol uchun, 
Kislovodsk Ijtimoiy Texnik Institutidagi «Ishchi kuchining sifati*, «Korxonada 
mehnatni boshqarish va ichki m ehnat bozori*, «Ijtimoiy sherikchilik va 
kasaba uyushmalarining dasturlari*. Penza Davlat Universiteti va Penza 
Texnologiya Institutidagi, «Mehnat jamoasi - korxonaning ijtimoiy tizimi 
sifatida*, «M eh n at jam o a sin i boshqarish*, «K orxonada m eh n atn i 
normalashtirish* kabi mavzulami aytish mumkin.
Shuningdek KGTI va Penza Davlat Universiteti va Penza Texnologiya 
Institutida o‘tilmaydigan TDIUning quyidagi mavzulari mavjud:
1. Mehnat resurslari balansini tuzish hamda ishga joylashishga muhtoj 
shaxslami aniqlash metodikasi;
2. Aholining turmush darajasi va daromadlari;
3. Mehnat motivatsiyasi;
4. Mehnatga munosabat va undan qoniqish jarayoni;
5. Mehnatga moslashish;
6. Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi;
7. Mehnat sohasidagi sotsiologik tadqiqotlami o ‘tkazish.
♦Mehnat iqtisodiyoti* fani bo'yicha TD IU da tavsiya etilgan adabiyotlar 
yangi bo‘lib, 2002-yildan keyingi adabiyotlami tashkil etadi. Boshqa chet el 
universitetlarida esa tavsiya etilgan adabiyotlaming ko'pchiligi 2000-yildan 
oldingi bo'lib, internet saytlari ham mavjud emas. TD IU adabiyotlarida 
yangi zamonaviy adabiyotlar bilan birga ko'pgina internet saytlari hamda 
Prezident asarlari va farmonlari, davlat qonunlari va qarorlari, m e’yoriy 
hujjatlari ham berilgan.
TDIUdagi «Mehnat iqtisodiyoti * fani bo‘yicha yuklama soatlarini boshqa 
chet el oliy o ‘quv yurtlari bilan taqqoslash:
9

---

TDIU
Kislovodsk 
Ijtim oiy Texnik 
Instituti
P e n a
Davlat
U niversiteti
Penza
Texnologiya
Instituti
ma’ruza
72
18
36
36
seminar
72
16
18
18
mustaqil
ta’lim
70
44
-
-
Jami
214
80
54
54
Zamonaviy ta’lim albatta turdosh yo'nalish bilan o'qitiladigan fanlar 
bo‘yicha yaratilgan namunaviy va ishchi dasturlar, qolaversa darslik va o ‘quv 
qo'llanmalaming qiyosiy tahlilini amalga oshirishni talab etadi. Iqtisodiy 
muammolaming yechimiga xizmat qiladigan fanlaming har birini o‘ziga 
xos xususiyatlari mavjud. Jumladan, “ Mehnat iqisodiyoti” fani iqtisodiyot 
yo‘nalishi fanlari ichida mehnat masalalarini iqtisodiy va ijtimoiy tomonlarini 
o‘rganadi. Shunday ekan, quyida keltirilayotgan qiyosiy tahlil aynan mazkur 
fanning yanada miqyosliligidan dalolat beradi.
E.M. renKMH. 3
kohomhki
h
couHOnonu Tpy/w. yne6HHK. H
m
. HOPMA 
— MHOPA*M.: 2005, 448 c. Darslik 15 bobdan iborat bo‘lib, unda mehnat 
iqtisodiyoti va sotsiologiyasi fanining predmeti va metodologiyasi, turmush 
sifati, inson salohiyati, mehnat samaradorligi, mehnatni tashkil etishning 
asosiy tushunchalari, ish vaqti sarfi va m ehnat jarayonlari tadqiqoti, 
daromadlar va ish haqini taqsimlash, sanoatda mehnatni tashkil etish va ish 
haqining xususiyatlari, ijtimoiy mehnat munosabatlari, inson resurslarini 
boshqarish tizimi va shu kabi masalalar atroflicha ko‘rib chiqilgan.
K.X.A6aypaxMaHOB h ap. 3kohomhiui Tpyaa (couHajibHo-TpyaoBue 
oTHouieHHH) YHe6HHK M.: «3iaaMeH* -2004, 735 crp. Ushbu darslikda 
mehnat iqtisodiyotinig nazariy va uslubiy korsatmalari, zamonaviy ishchi 
kuchining shakllanisn jarayoni va uning samaradorligini oshirish yo‘llari, 
mehnat bozori ishchi kuchini ijtimoiy muhitda taqsimlash va ayirboshlash 
sifatida, ishchi kuchidan samarali foydalanish omillari va rezervlari, mehnat 
unumdorligi va uni oshirishning asosiy omillari, daromadlar siyosati va ish 
haqi, personalni boshqarish samarali mehnat iqtisodiyotini rivojlantirish 
va takomillashtirish sharoiti sifatida, mehnat iqtisodiyoti va ishchi kuchini 
samarali shakllantirish infratuzilmasi kabi asosiy masalalari batafsil yoritilgan.
K..X. A6aypa\MOHOB., 111.P. XojiMyMHHOB. «Me*HaT m^mcoAHeTH sa 
c
0
i|H
0
Ji
0
riuiCH» y^yB l^yjuiaHMa T.: 2004, 208 6eT. Ushbu oquv qoilanm a 
14 bobdan iborat bo‘lib, unda «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi* fanining 
predmeti, mehnat faoliyatini tashkil etish, mehnat resurslarining shakllanishi 
va ulardan foydalanish, aholini ish bilan ta’minlash 
va ishsizlik, mehnat 
bozori, mehnat resurslari balansini tuzish, aholining turmush darajasi va
10

---

daromadlari, ish haqi tizimi, mehnat unumdorligi, mehnatga munosabat va 
moslashish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, mehnat sohasida aniq sotsiologik 
tadqiqotlar o'tkazish kabi asosiy muammolar batafsil yoritilgan.
K..X. A6Aypa\MOHOB. Me\HaT HK,TMco/ineTn (Ha3apn« Ba aMajineT) 
R
apaiHK— T.: -«MEHNAT» -2004, 670 bet. Darslikda inson va jamiyat 
faoliyatining negizi bo‘lgan mehnat to'g'risida tasawur beradigan mehnat 
sohasidagi asosiy ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalar va tushunchalaming nazariy 
mazmuni tahlil qilinib, ish bilan bandlik va mehnat bozorinig mohiyati 
ochib berilgan holda mehnatkash insonni shakllantirish masalalari ko'rib 
chiqilgan. Xodimlar faoliyatining tashkil etish masalalari yangicha bayon 
qilingan. Unda mehnat iqtisodiyotiga oid respublikamiz va chet mamlakatlarda 
chop etilgan darsliklar, ilmiy monografiyalar bayon qilingan g'oyalar va 
kontsepsiyalar umumlashtirilgan.
Shunday qilib, ushbu lotin imlosida yaratilgan yangi avlod “Mehnat 
qitisodiyoti” darsligi awalgi turdosh adabiyotlardan quyidagi jihatlari bilan 
farqlanadi:
• Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va 
m e’yoriy hujjatlardan keng foydalanilgan;
• o‘quv qo‘IIanmada namunaviy dastur aks ettirilgan;
• nazorat va muhokama uchun savollar miqdori va mazmuni yangidan 
berilgan;
• qisqacha izohli lug‘atlar bilan boyitilgan;
• foydalanilgan manba’lar tarkibi tubdan o‘zgartirilgan;
• o ‘quv jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o'ziga xos 
xususiyatlari yoritilib, bitta bobda to‘liq foydalanilgan;
• internet m a’lumotlari manzillari aks ettirigan.
11

---