24- ma’ruza: Alternativ (muqobil) va tiklanuvchi energiya manbalari. Reja

Tabiiy resurslar
. Jamiyat moddiy va ma’naviy ehtiyojida foydalaniladigan insonning 
yashashi uchun zarur bo‘lgan tabiiy muhitdagi barcha narsalar tabiiy resurslar, ya’ni tabiat 
boyliklari deyiladi. Tabiiy resurslar shartli ravishda tugamaydigan va tugaydigan resurslarga 
ajratiladi (24.1 - rasm).
24.1 - rasm.
Tabiiy resurslarning turlari 
Quyosh energiyasi, yerning ichki issiqligi, shamol, suv, havo tugamaydigan tabiiy 
resurslarga kiradi. 
Tugaydigan tabiiy resurlar qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan resurslarga 
ajratiladi. Qayta tiklanadigan tabiiy resurslarga o‘simliklar va hayvonat dunyosi, tuproq, ayrim 
foydali qazilmalar; qayta tiklanmaydigan resurlarga deyarlik barcha foydali qazilmalar 
(yoqilg‘i, mineral xomashyolar) kiradi. 
Odam tabiiy resurslardan qadimdan o‘z faoliyatida foydalanib kelgan. Inson yashash 
uchun faqat tabiiy muhitdan foydalanib qolmasdan o‘zi uchun sun’iy muhit (shaharlar, 
qishloqlar, turar joylar, bog‘lar, ekin maydonlari hordiq chiqarish joylari) ham yaratgan. 
Kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan tabiiy resurslardan foydalaniladigan sohalar kengayib 
ularning ahamiyati ortib borgan.
Ekologik muammolar
. 
20 - asrda yangi bosqichga ko‘tarilgan ilmiy texnika 
revolyusiyasi va yer yuzi aholisi sonining o‘sishi bir-birini istisno etadigan bir necha global 
muammoni keltirib chiqardi. Birinchidan, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga, sanoatning 
xomashyoga talabini qondirish maqsadida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni 
ko‘paytirish uchun ekin maydonlarini kengaytirish zarurligini faqat qishloq xo‘jaligida 
foydalaniladigan yer maydonlarini qisqartirish hisobidan aholi uchun zarur bo‘lgan yangi uy 
joylar va sanoat korxonalarining qurilishi mumkinligi. Sanoat ishlab chiqarishning 
rivojlanishi o‘z navbatida biosferaning ifloslanishi, tabiiy resurslarning kamayib borishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan juda muhim ekologik muammolarni paydo qildi. 
Insoniyat oldida paydo bo‘lgan ekologiu muammolarni faqat tabiiy resurslardan 
ratsional foydalanish orqali hal etish mumkin. Bundan maqsad, birinchidan, tabiatdagi xilma-
xillikni saqlab qolish, ikkinchidan aholi turmushini yaxshilashdan iborat, shunday qilib, tabiiy 

---

resurlardan ratsional foydalanish, tabiiy muhitni odam faoliyatining halokatli ta’siridan saqlab 
qolish, insonning salomatligi, uning hayoti xavfsizligi, umuman kishilik jamiyati taqdiri bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgan muammo hisoblanadi. 
Qayta tiklanadigan energiyamanbalarini joriy etish energetika tarmog‘ini
rivojlantirish bo‘yicha umumiy strategiyaning tarkibiy qismiga aylanmog‘i lozim. Bunda
qayta tiklanadigan energetikaning mavjud texnik imkoniyatlari hisobga olingan holda
mamlakatning joriy va istiqboldagi energetika balansida qayta tiklanadigan energiya
manbalarining roli hamda o‘rnini ham belgilab olish kerak.
Mamlakat tabiiy gaz qazib olish hajmi bo‘yicha jahonda o‘nta yirik ishlab chiqaruvchi 
safidan joy egallagan [6,7]. O‘rta - Osiyo va Janubiy Qozog‘iston birlashgan energetika 
tizimining elektr energiyasini ishlab - chiqaradigan quvvatlarining 50 foizi shu yerda 
joylashgan [8], birlamchi yoqilg‘i-energetika resurslarini ishlab chiqarish hajmi 55 million 
tonna neft ekvivalentidan oshadi (1.1-jadval, [9] ma’lumotlar bo‘yicha hisoblangan). 1.1-
jadvaldan ko‘rinib turibdiki ( [9] ma’lumotlarga asoslangan 1.1-rasmga ham qarang), tabiiy 
gaz O‘zbekiston Respublikasida birlamchi energiyaning asosiy manbai hisoblanadi. Energiya 
ishlab chiqarish umumiy hajmining qariyb 85 foizi ham gaz ulushiga to‘g‘ri keladi. 
Neft va gaz kondensati ulushi birlamchi energiya ishlab 
chiqarishning 
qariyb 
13 
foizini tashkil etadi. Qolgan qismi gidroelektrostansiyalar tomonidan ishlab chiqariladigan 
elektr energiyasi va asosan Angren va Yangi Angren issiqlikelektr stansiyalari, qator 
qozonxonalar hamda mamlakat aholisi tomonidan foydalaniladigan ko‘mir ulushiga to‘g‘ri 
keladi. 
O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida amalga oshirilgan yoqilg‘i 
mustaqilligini ta’minlashga oid tadbirlar tabiiy gaz, neft va gaz kondensatini qazib olishni 
ancha oshirish imkonini berdi. 1992 yilda gaz qazib olish 42,8 milliard kub metr, neft qazib 
olish (jumla-dan gaz kondensati) 3,3 million tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 2003 yilda 58,1 
milliard kub metr gaz va 7,2 million tonna neft qazib olindi.
1996 yilda O‘zbekiston chetdan yoqilg‘i resurslarini olib kelishga barham berdi. 
Ko‘mir qazib olish ancha kamayganiga qaramay, suyuq va gazsi-mon uglevodorodlarni 
yetkazib berishni ko‘pay tirish milliy iqtisodiyot va aholini energiya bilan barqaror ta’minlash 
imkonini berdi. «Uzbekneftgaz" milliy xolding kompaniyasi ma’lumotlariga ko‘ra, 
respublikada qazib olinayotgan 85 foiz tabiiy gaz mamlakat iste’molchilariga yetkazib
berilmoqda, qolgan qismi esa eksport qilinmoqda [10]. 2003 yilda tabiiy gazni eksport qilish 
7,4 milliard kub metrdan oshdi [11]. Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqqan holda aytish 
mumkinki, O‘zbekistonning ichki ehtiyojlar uchun foydalanadigan jami energiya hajmi 49- 50 
million tonna neft ekvivalentini tashkil etadi (1.1-qo‘shimcha). 
Ayni paytda O‘zbekiston energetika balansida qayta tiklanadigan energiya manbalaridan 
kichik gidroenergetika, ya’ni sun’iy suv oqimlari gidroenergiyasi sezilarli ulushni tashkil 
etadi. Qayta tiklanadigan energiyaning boshqa turlari - quyosh, shamol va biomassadan kam 
foydalanilayotgani bois ular rasmiy statistikada o‘z aksini topmagan. 

---

1.1-jadval