The economy of enterprise

ob’ektlari  va  sub’ektlari  faoliyatning  alohida  ko’rinishi  sifatida  boshqaruvning 
muhim elementlari hisoblanadi.  
Korxonada  boshqaruvning  ta’siri  boshqaruv  ob’ektiga  yo’naltirilgan  bo’lib, 
ishlab  chiqarish  va  xo’jalik  yuritish  jarayonlari,  ishab  chiqarish  uskunalarini 
ekspluatatsiya  qilish,  turli  miqyosdagi  mehnat  kooperatsiyasi  va  hokazolar 
boshqaruv  ob’ekti  bo’lishi  mumkin.  Boshqaruv  sub’ekti  esa  qoidaga  ko’ra, 
korxona  rahbari  yoki  boshqaruv  ob’ektlarini  maqsadli  ravishda  boshqarishni 
amalga  oshiruvchi  xizmat  rahbarlaridir.  Agar  yuqorida  keltirilgan  misolga 
qaytadigan  bo’lsak,  orkestr,  bu  –  boshqaruv  ob’ekti,  dirijer  esa,  boshqaruv 
sub’ektidir. 
Boshqaruv  sub’ekti  ishlab  chiqarish  resurslari  va  asbob-uskunalardan 
foydalanish  siyosatini  belgilaydi,  ishlab  chiqarish  vositalarining  ishchi  kuchi  bilan 
birlashuviga ko’maklashadi. Ya’ni korxonaning nima, qachon, qaerda, kimga ishlab 
chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan  siyosati,  birinchi  o’rinda  boshqaruv  sub’ekti 
tomonidan  hal  qilinadi.  Shu  sababli,  boshqaruv  ob’ektlari  va  sub’ektlari  orasidagi 
aloqa,  jumladan, ularning  ichki  tashkil  qilinishi  qanchalik  mustahkam  bo’lsa, bir  xil 
sharoitlarda  ishlab  chiqarish  hamda  boshqaruv  tizimining  samaradorligi  shunchalik 
yuqori bo’ladi. 
Boshqaruv  faoliyati  -  boshqaruvchi  shaxs  yoki  organ  tomonidan  boshqaruv 
amallarini  bevosita  va  bilvosita  komandalar  (buyruq,  tavsiya  va  ko’rsatmalar) 
shaklida  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirishdir.  Boshqaruv  amallari  ishlab  chiqarish 
jarayonining  yakunlanishi  uchun  moddiy  shart-sharoit  vazifasini  bajaradi.  Aytish 
mumkinki,  boshqaruv  amallari  boshqaruv  faoliyati  va  natijalari  o’rtasidagi 
bog’lovchi bo’g’in bo’lib xizmat qiladi. 
Ishlab 
chiqarishning, 
jumladan, 
boshqaruv 
foliyatining 
o’zining 
samaradorligini  oshirishda,  ishlab  chiqarishning  allohida  elementlari  va  bo’g’inlari 
o’rtasida yuzaga keluvchi boshqaruv munosabatlari muhim o’rin egallaydi. Bu erda 
boshqaruv  organi  (sub’ekti)  yoki  boshqaruvchi  shaxs  tomonidan  boshqariluv 
organiga  nisbatan  ta’sir  ko’rsatishning  o’zigina  kamlik  qiladi.  Boshqarilayotgan 
ob’ektdan  boshqaruv  ob’ektiga  javob  tariqasida  teskari  aloqa  ham  bo’lishi  zarur. 
Agar  bunda  teskari  aloqa  bo’lmasa  yoki  boshqaruv  organi  tomonidan  qabul 
qilinmasa, 
boshqarilayotgan 
ob’ekt 
nazorat 
ostidan 
chiqishi 
hamda 
boshqarilmaydigan ob’ektga aylanishi mumkin. 
Bu  vazifa  amalda  boshqaruvning  har  bir  elementi  yoki  bo’g’ini  tomonidan 
ma’lum  bir  vazifani  bajarishni  ko’zda  tutuvchi  bir-biriga  bo’ysinuvchanlik  tizimi 
yordamida bajariladi. Ya’ni gap korxona direktori, bosh muhandisi va boshqalardan, 
to  tsex  boshliqlari  va  boshqa  ishlab  chiqarish  bo’linmalarining  boshliqlarigacha  - 
korxonaning  boshqaruvchilari  yoki  maxsus  xizmatlariga  yuklatiluvchi  funktsional 
vazifalar  haqida  bormoqda.  Munosabatlarning  bunday  ko’rinishdagi  bir-biriga 
bo’ysinuvchanligi  boshqaruv  tizimining  samarali  tarzda  faoliyat  yuritishi  uchun  
muhim shart hisoblanadi. 
 
41 

---

Shu  tariqa,  boshqaruv  tizimi  ishlab  chiqarish  samaradorligiga  erishish  va 
korxonaning  iqtisodiy  salohiyatini  mustahkamlashda  muhim  omillardan  biri  bo’lib 
xizmat qiladi. Shu bilan bir paytda ishlab chiqarish samaradorligining o’sish sur’ati, 
qabul  qilingan  yoki  amalga  oshirilayotgan  boshqaruv  tizimi  progressivligining 
o’lchovi  xizmatini  ham  o’taydi.  Bundan  kelib  chiqqan  holda,  qo’yilgan  maqsadga 
qisqa  muddatda  va  ishlab  chiqarish  resurslaridan  unumli  foydalangan  holda 
yaqinlashish  darajasini  korxonani  boshqarish  samaradorligining  bevosita  mezoni 
sifatida  ko’rsatish  mumkin.  Bugungi  bozor  munosabatlari  sharoitida  boshqaruv 
tizimi 
birinchi 
o’rinda 
korxonaning 
barqarorligini 
ta’minlashi, 
xo’jalik 
tavakkalchiligini  kamaytirishi, sifatli  va  raqobatbardosh  mahsulot  ishlab  chiqarishga 
ko’maklashishi zarur. Shuningdek, u xodimlarning o’z mehnatlari natijasiga qiziqish 
darajasi  ortishiga,  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lmagan  xarajatlar  va 
yo’qotishlarga  yo’l  qo’ymaslikka  hamda  mehnat  va  ishlab  chiqarish  intizomini 
mustahkamlashga xizmat qilishi lozim. 
Korxona  yopiq  tizim  bo’lmaganligi  sababli,  boshqaruv  tizimiga  korxonada 
yuzaga  keluvchi  ichki  muhitdan  tashqari,  tashqi  muhit,  avvalo,  aholining  turmush 
tarzi, jamiyat qurilmasi, davlat siyosati va hokazolar ta’sir ko’rsatishi mumkin. Biroq 
har  qanday  holda  ham  boshqaruv  tizimi,  xo’jalik  hayotining  zamonaviy  talablari  va 
korxonaning raqobatchilik muhitidagi barqarorligiga javob berishi lozim.