The economy of enterprise

7.4. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati 
 
Asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari  hajmi  va  ulardan  foydalanish  darajasi 
korxonaning  ishlab  chiqarish  quvvati  kattaligini  belgilaydi.  U  ishlab  chiqarish 
dasturini asoslashda katta rol o’ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklatura 
va sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha potentsial imkoniyatlarini tavsiflaydi. 
Bundan  kelib  chiqadiki,  ishlab  chiqarish  quvvati  –  bu,  ma’lum  bir  vaqt 
davomida  ilg’or  texnologiyalardan  foydalanish, ishlab  chiqarish  va  mehnatni  tashkil 
 
85 

---

qilishning  ilg’or  sharoitlarida  ishlab  chiqarish  mumkin  bo’lgan  mahsulotlarning 
maksimal  darajasidir.  U  qoidaga  ko’ra,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  hajmining 
natural  ko’rinishda,  ushbu  korxonaning  ixtisoslashganligi  va  mahsulotning  alohida 
turlari o’rtasidagi o’zaro nisbatiga ko’ra aniqlanadi. 
Korxonaning  ishlab  chiqarish  quvvati  ilg’or  (asosiy)  tsexlar  quvvati  bilan, 
tsexlar  quvvati  bosh  uchastkalar  quvvati  bilan,  uchastkalar  quvvati  esa  bosh 
uskunalar  quvvatiga  asosan  aniqlanadi.  Korxona  ishlab  chiqarish  quvvati  kattaligini 
belgilab beruvchi ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
* 
uskunalar tarkibi va turlar bo’yicha soni; 
* 
uskuna,  agregat  va  dastgohlardan  foydalanishning  texnik-iqtisodiy  norma 
(normativ) lari; 
* 
uskunalarning ishlash vaqti fondi; 
* 
ishchilar soni; 
* 
ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  nomenklaturasi  va  assortimenti  (turlari  va 
xilma-xilligi). 
Korxona ishlab chiqarish quvvatining boshlang’ich (yil boshida), yakuniy (yil 
oxirida), o’rtacha yillik hamda loyiha quvvati turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish 
loyihasida  ko’zda  tutilgan  bo’ladi.  Qayta  tiklash,  kengaytirish  va  texnik  jihatdan 
qayta  qurollantirish  davomida  loyiha  quvvati  kattalashtirilishi  mumkin.  Shu  sababli 
amaliyotda  loyiha  quvvati  ko’pincha  korxonaning  amaldagi  quvvati  bilan 
solishtiriladi.  Korxonaning  amaldagi  quvvati  korxona  ishlab  chiqarish  dasturini 
tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 
Korxona  ishlab  chiqarish  quvvatini  aniqlashda  zahiradagi  uskunalardan 
tashqari,  barcha  o’rnatilgan  uskunalar  hisobga  olinadi.  Ba’zi  bir  tsexlarda  (yig’uv, 
quyuv  va  boshqa  tsexlarda)  ishlab  chiqarish  quvvati  ishlab  chiqarish  maydonlariga 
asosan hisoblanadi. 
Ishlab  chiqarish  quvvatini  aniqlashda  mahsulot  birligiga  sarflanuvchi  vaqt 
normasi  yoki  har  bir  uskunaning  unumdorlik  normalari  muhim  ahamiyatga  ega 
bo’lib, ular ilg’or hamda progressiv bo’lishi talab qilinadi.  
Korxona bosh bo’g’inining (asosiy tsexining) ishlab chiqarish quvvati quyidagi 
formula asosida hisoblanadi: 
 
 
 
 
т
макс
М
Ф
n
М
×
=
 
Bu erda: 
M  -tsex  yoki  uchaskaning  qabul  qilingan  o’lchov  birligidagi  ishlab  chiqarish 
quvvati; 
n - tsex yoki uchastkadagi ilg’or uskunalar soni; 
F
maks
 –bosh uskunadan foydalanish mumkin bo’lgan maksimal muddat, soat; 
M
t
 –bosh uskunada mahsulot tayyorlashning progressiv mehnat sig’imi, soat. 
Amaliyotda ishlab chiqarish quvvati va uskunalarning yuklanishini hisoblashda 
ba’zida xatolar, ular o’rtasidagi farqni sezmaslik hollari ham uchrab turadi. Korxona 
quvvati  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari,  yangi  texnika  va  aniqlangan  zahiralardan 
foydalangan  holda  mahsulot  ishlab  chiqarish  mumkin  bo’lgan  maksimal  darajani 
 
86 

---

tavsiflaydi,  uskunalarning  yuklanishni  hisoblash  natijalari  esa,  ushbu  quvvatlardan 
rejadagi davrda foydalanishning darajasini aniqlaydi. 
Demak,  ular  o’rtasidagi  printsipial  farq  shundaki,  birinchi  holatda  korxona 
ishlab  chiqarishi  mumkin  bo’lgan  mahsulotlarning  maksimal  darajasi  aniqlansa, 
ikkinchi  holda  mazkur  davr  mobaynida  uskunalardan  qanchalik  foydalanilishi 
aniqlanadi. 
Ishlab  chiqarish  dasturining  korxonada  mavjud  bo’lgan  quvvatlarga  mos 
kelishini  aniqlash  uchun,  o’rtacha  yillik  ishlab  chiqarish  quvvati  hisoblab  topiladi. 
Uni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 
12
12
2
1
n
М
n
М
Мн
М
л
×
−
×
+
=
в
ыр.йил
 
Bu erda: 
M
o’r.yil
 – korxonaning o’rtacha yillik quvvati; 
M
n
 – korxonaning yil boshidagi quvvati; 
M
v
 – yil mobaynida kiritiluvchi quvvati; 
M
l
 – yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo’q qilinuvchi) quvvat; 
n
1 
, n
2
 – ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan ishlab 
chiqarish quvvatlari yo’q qilingandan to yil oxirigacha o’tgan to’liq oylar soni. 
Asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  foydalanishni  yaxshilash  bilan  bog’liq 
bo’lgan  mazkur  chora-tadbirlar,  ko’pincha  ishlab  chiqarish  quvvatlari  balansini 
tuzish yo’li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va ularni 
ta’minlash manbalariga bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi.