Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Шартномаларнинг ҳақиқий эмас деб тан олиниши.
Ҳамма шартномалар ҳам ҳуқуқий жиҳатдан тан олинавермаган. 
Ҳуқуқий жиҳатдан тан олинадиган шартномалар зарурий бўлган 
белгилардан, яъни ҳуқуқий лаёқатга эга субъектлар ўртасидаги маълум бир 
предмет бўйича қонун томонидан белгиланган шаклда эришилган
келишувдан иборат бўлган. Агар қонунда кўрсатилган белгилардан 
биронтаси йўқ бўлса, бу ҳол шартномаларнинг ҳақиқий эмас, деб тан 
олинишига асос бўлган. Ҳақиқий эмас, деб тан олиниш даражасига қараб 
шартномалар мавжуд бўлмаган, мутлақ ҳақиқий эмас ва нисбий ҳақиқий 
эмас, деб тан олинган шартномаларга бўлинган. 
Мавжуд бўлмаган шартномаларга (negotium nuulum
) ижро этилиши
мумкин бўлмаган престацияли ёки шартнома шакли тўғрисидаги қоидаларга 
амал қилинмаган шартномалар кирган. Бундай шартномалар ҳеч қандай 
ҳаракатга эга бўлмаган ёки conventiones ёки pacta de contrahendo
сифатида фақат ахлоқий мажбуриятларни келтириб чиқарган. 
Мутлақ (абсолют) ҳақиқий эмас
,
деб тан олинган шартномаларга судья 
ўз мансабидан (ex officio) келиб чиқиб, бу камчиликларни эътиборга 
олиши шарт бўлган. Бу шартномаларга ҳуқуқий лаёқатга эга бўлмаган 
шахслар томонидан тузилган, мумкин бўлмаган престацияни мақсад 
қилган ва ҳуқуққа ҳамда ахлоққа зид равишда тузилган шартномалар
кирган. Мутлақ ҳақиқий эмас деб тан олинган шартномалар ёки negotia
irrita уларнинг сабаби аниқланса, улар тузилиш пайтидан бошлабоқ 
ҳақиқий эмас, деб тан олинган ва ҳеч қандай ҳуқуқий таъсирга эга бўлмаган. 
Нисбий ҳақиқий эмас
деб тан олинган ёки бузилган шартномаларда
(negotia rescindibilia) деб судья бу шартномаларни манфаатдор шахс талаби 
билан бекор қилишга мажбур бўлмаган камчиликларга эга бўлган
шартномаларга айтилган. Бу шартномалар янглишиш, алдов ёки қўрқитиш
билан тузилган шартномалар, шунингдек, вояга етмаган шахсларга зарар 
келтирадиган шартномалардан иборат бўлган. Бу шартномаларни бекор 
қилиш учун махсус эксцепциялар ва даъволар (rescissoria actio) хизмат
қилган. 
Ҳақиқий эмас
деб тан олинган шартномаларнинг юридик кучини 
эътироф этиш. Мавжуд бўлмаган ҳуқуқий актлар юридик жиҳатдан 
ҳақиқий деб тан олинмаган: quod ab initio vitiosum est, non potest tractu
temporis convalescere. Мавжуд бўлмаган шартнома таъсирига эришиш учун 
томонлар аввалги шартномада бўлган нуқсонлардан халос бўлган янги 
шартнома тузишлари лозим эди. Мутлақ ҳақиқий эмас, деб тан олинган
шартномаларнинг юридик кучини тан олиш ҳақиқий эмас деб тан олиш 
сабаблари бартараф қилинмагунча мумкин бўлмаган. Нисбий ҳақиқий
эмас, деб тан олинган шартномалар даъво қўзғатиш ёки эксцепция қўллаш
ҳуқуқидан воз кечган қарздор хоҳиши билан ёки қайд қилинган воситаларни 
қўллаш муддати (fructus temporis) ўтгандан кейин юридик кучга эга, деб 
тан олиниши мумкин бўлган. Нисбий ҳақиқий эмас, деб тан олинган
шартномаларнинг бундай қўшимча кучайиши
ratihabitio
деб аталган. 

---

190 
Ҳуқуқий актлар конверсияси бошқача ҳаракатга эга бўлган. Конверсия
ҳуқуқий акт jus civile бўйича ҳуқуқий кучга эга эмас, деб тан олинган, 
лекин jus honorarium ёки jus gentium бўйича ҳуқуқий битим белгиларига 
эга бўлган. Бундай ҳолларда ўз манфаатларини таъминлаш учун томонлар
янги шартнома тузиши шарт бўлмаган, чунки шартнома мақсадларига
амалдаги претор ҳуқуқини қўллаш орқали етишиш мумкин бўлган.