Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

 
3-§. Рим хусусий ҳуқуқининг тарихий тизимлари 
 
Цивил ҳуқуқи.
Тарихий ривожланиш хусусиятларига кўра, Рим ҳуқуқи 
таркибида бир вақтнинг ўзида эмас, балки бирин-кетин шаклланган тизимлар 
мавжудлигини кўриш мукин. 
Қадимги Рим ҳуқуқи қадимги квиритлар ҳуқуқи бўлгани учун
квирит 
ҳуқуқи
деб аталган – 
ius Quiritium
. Бундай номланиш қадимги 
шартномалар номида, айниқса, мулкдорнинг мулкка бўлган ҳуқуқи 
тўғрисида гап кетганда, кўп учраган (dominium ex iure Quiritium). Бу ҳуқуқ
тизими кейинчалик
цивил ҳуқуқи
– 
ius civile 
деб номлана бошлади, чунки
бундай номланиш Рим фуқаролари ҳуқуқининг, шаҳар-давлат (
civitas)
ҳуқуқининг миллий характерини таъкидлаб берган. XII жадвал қонунлари
ва кейин қабул қилинган қонунлар квирит мулкчилиги объектларини ҳимоя 
қилиш тартибини атрофлича белгилаб берган. 
Цивил ҳуқуқи деганда, тор маънода хусусий ҳуқуқнинг миллий тизими 
қонунлар билан мустаҳкамланганлиги тушунилса, кенг маънода цивил 
ҳуқуқига XII жадвал қонунларида берилган ҳуқуқ нормаларига Рим 
юристлари томонидан берилган шарҳлар ва тушунтиришлар ҳам киритилган. 
Республика даврининг охирига келиб, бир неча шарҳлар мавжуд эди. 
Принципат ва доминат даврига келиб, ius civile амалдаги бир вақтнинг 
ўзида ҳам қонун нормалари ва ҳам ҳуқуқ фанини англатган. Империя даври 
қонунчилигига ius civile Pим ҳуқуқининг дастлабки қадимги кўриниши
сифатида кирган. 
Претор ҳуқуқи.
Цивил ҳуқуқи билан бир қаторда аста-секин бошқа 
ҳуқуқ тизими ҳам шаклланиб борди – 
претор ҳуқуқи
(
ius praetorium ёки
honorarium
). 
Бу 
ҳуқуқ 
тизими 
иқтисодиётнинг 
ривожланиши, 
қулдорчиликнинг кучайиши, қулдорлар синфининг ҳукмрон қатлами қўлида 
тижорат ва йирик ер мулкчилигининг жамланиши натижасида қарор топди. 
Судхўр-қулдорлар 
ва 
йирик 
ер 
эгаларининг 
кўпайиши 
синфий 
зиддиятларнинг кучайишига олиб келди. Ушбу янги ижтимоий ва иқтисодий 
ўзгаришлар цивил ҳуқуқи доирасидаги эскириб қолган нормаларнинг сон ва
сифат даражасини бирмунча камайтириб қўйди. Цивил ҳуқуқи нормаларини 
тўлдириш ва, вақти келса, ўзгартириш эҳтиёжи пайдо бўлди. Бу иш суд 
магистратлари ва, асосан, преторлар зиммасига юклатилди. Лекин бу 
фаолият аста-секинлик билан олиб борилганлиги туфайли, натижада 
преторлар томонидан эдиктлар чиқариш ва уларни янги ҳимоя воситалари 
билан таъминлаш йўли билан бир қатор институтлар яратилди.
Цивил ҳуқуқи билан претор ҳуқуқи ўртасида мунтазам ўзаро муносабат 
jus civileнинг баъзи қоидалари эдиктларда ўз ифодасини топганлигида ва, ўз 
навбатида, претор ҳуқуқидаги ютуқлар jus civile соҳасига ўтганлигида
кўринар эди. Император конституциялари ва рескриптлар jus civileни 
ривожлантириш борасида претор эдиктларидан баъзи бир қоидаларни
ўзлаштириб олган. Бундай ўзаро боғланиш ҳуқуқнинг кўпгина 
институтларини қамраб олди ва, натижада, претор эдиктида бутун бошлиқ

---

13 
янги ҳуқуқ институтлари ташкил топди. Хусусан,