Masala turlari va tiplari. Mantiqiy va ijodiy yondashuvli masalalar

---

MAVZU: BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BAJARILADIGAN 
MASALA TURLARI VA TIPLARI. MANTIQIY VA IJODIY 
YONDASHUVLI MASALALAR. 
Reja: 
 
1. Muammoli mazmundagi masalalar. 
2. Masalalarni tuzish va o‘zgartirish. 
3. Mavzuga doir masalalarni bajarish
 
Muammoli mazmundagi masalalar.
Muammoli o‘qitishning eng asosiy xususiyati – 
muammolili vaziyat hosil qilishdir. 
Didaktika tilida muammolili vaziyat hosil qilish shuni bildiradiki, bunda o‘qituvchi o‘quvchilar 
oldiga shunday savol qo‘yadiki, ular bu savolga bilimlari yetarli bo‘lmagani uchun to‘la javob 
bera olmaydilar. 
Har qanday matematik masalaning savoli uning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Shu 
o‘rinda tug‘iladihar qanday matematik masala o‘quvchilar uchun muammoli xarakterga ega 
bo‘ladimi yoki boshqacha aytganda, masaladagi har qanday savol masalaning asosiy 
elementlaridan biri bo‘laturib, muammolili vaziyat hosil qiladimi? Bunga mashhur polyak 
didaktigi V. Okon quyidagicha yozadi: „...Masalaning mazmuni xotirada hisoblashga oid beihtiyor 
mashqlar uchun keraksiz gardish bo‘lib qolgandagina va faqat shunday hollardagina matnli 
masalalar o‘quvchilar uchun muammoli harakterga ega bo‘lmaydi. Haqiqatda esa muammolili 
matnli masalalar o‘quvchini shunday qiyinchiliklarga duchor qiladiki, bu qiyinchiliklarni hal qilish 
yechimga olib keladigan fikrlash operatsiyalarini bajarishda anchagina aqliy mehnat qilishni talab 
qiladi”
1
. 
Agar masala matni o‘quvchini ma’lum yechimga olib keladigan fikrlash jarayonlarini 
bajarishda aqliy zo‘riqishni talab qiladigan qiyinchiliklarga duch keltirsa, bunday masalani 
muammoli deyiladi. 
R.Ibragimovning tadqiqot ishida muammoli masalalarni quyidagi ko‘rinishlarini ko‘rib 
chiqqan va ularni yechishmetodikasini ochib bergan. Muallif o‘zining tadqiqot ishlarida 
muammoli masalalarni quyidagi turlarini ko‘rib chiqqan: 
1) muammoli savollarga oid masalalar; 
2) turli usullarda yechish mumkin bo‘lgan masalalar; 
3) mazmuni bir xil, ammo yechilishi har xil bo‘lgan masalala; 
4) sharti yetarli bo‘lmagan masalalar; 
5) ortiqcha ma’lumotlarga ega bo‘lgan masalalar; 
6) butunlay noto‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘lgan masalalar; 
7) turli xil faoliyatni umumlashtirishga ega bo‘lgan masalalar; 
8) fanlararo aloqador mazmundagi masalalar. 
Muammoli masalalarning ba’zilarida “nechta?”, “sig‘adimi?”, “etadimi?”, “joylashadimi?”, 
“o‘rnashadimi?”, “uchrashadimi?” savollari uchraydi.
Muammolili mazmundagi masala yechilishining yozilishi odatdagi masala yechilishi 
yozilishidan birmuncha farq qiladi. Bunday masalalarda hisoblashlarnigina bajarish talab 
qilinmay, balki masaladagi son ma’lumotlarni yoki miqdorlar orasidagi munosabatlarni 
taqqoslash, umumlashtirish, isbotlash, haqiqatligini aniqlash, qonuniyatni o‘rnatish, imkoniyatni, 
yetarlilikni aniqlashni talab qilinadi. 
Muammoli masalalar yechish, mustaqil masala tuzishga oid topshiriqlarni bajarish, keyinroq 
masalalarni yechish ham bolalarning tafakkuri va bilimlarini rivojlantirish vositasi bo‘ladi va 
bunday masalalarni yechilishi analiz va sintez kabi mushoxada usuli orqali amalga oshadi va 
bolaning bilim doirasini chuqurlashtiradi. 
Krutetskiyning ilmiy izlanishlarida o‘quvchilarning masalalar orqali tafakkurini oshirishda 
quyidagi masalalar turini keltiradi: 
‒
savoli ifodalanmagan masalalar; 
1
V.Okon.Osnovi problemnogo obucheniya. М.Prosvesheniye, 1968, 77-bet. 

---

‒
ortiqcha ma’lumotlari bor masalalar;
‒
bir necha yechimi bor masalalar; 
‒
mazmuni o‘zgaruvchan masalalar; 
‒
isbotga mo‘ljallangan masalalar; 
‒
mazmuni mantiqiy fikrlashga qaratilgan masalalar. 
Ushbu masalalar tizimi amaliy ahamiyatga egadir. Ushbu masalalar mustaqil fikrlashni tashkil 
qilish metodlarini tanlashga yordam beradi.